Brot úr søgu Kvinnufelagsins

Bergtóra Hanusardóttir
-----------


Tað kalda kríggið stóð við, og Kvinn­ur fyri friði steðgaðu ikki fyri tað um undirskriftirnar móti vápna­ídnaðinum vóru hand­að­ar. Sumrini eftir vóru felags norðurlendskar friðargongur skipaðar, tann fyrsta í 1981 úr Keypmannahavn til Paris at vísa andlit á høvuðsborgini hjá Nato. Í 1982 gekk ferðin frá Minsk til Moskva at samskifta við Bresnjev og teir, í 1983 var teinurin frá ST-borgini í New York til Hvítu húsini í Washington, og í 1984 var friðarlega í Stockholm, har føroyingar eitt nú tóku lut í evnisvikuni: at byggja brúgv millum eystur og vestur.
Eg kann nevna, at Elinborg Trónd, sum leingi var virkin nevnd­ar­limur og forkvinna, bæði í KSF og í Kvinnufelagnum, eisini var kon­­takt­fólk okkara úteftir og sum tann einasta var við á øllum friðar­ferðunum.
Tíðin gekk, og ræðslan fyri kjarn­orkuvápnunum helt okkum fram­vegis vaknar um næturnar, so frá 1984 vóru vit aftur saman við norðurlendskum Kvinnum fyri friði í átakinum Traktat nú við kravi um Norðurlond sum atom­vápnafrí øki, har felags rakstrarróp okkara her á landi varð: Føroyar, kjarnorkuvápnafrítt øki! Eitt mál sum síðani varð nátt í tøttum sam­starvi við Fólk fyri friði og ávísar løgtingslimir.

8.mars og Norður­landahúsið
Eitt annað stórsligið tiltak var 8. mars­haldið í 1984, tað fyrsta í okkara spildurnýggja Norðurlandahúsi, við evninum Kvinnur og Friður. KSF stóð fyri, og har var eingin endi á øllum tí vit í stýrisbólkinum skuldu fáa í lag. Framsýningar av ymsum slag og eisini eina kvøldsetu. Men hvat, har fanst so gott sum einki tilfar at bera fram eitt høgtíðskvøld sum hetta – og so vóru einastu ráð­ini at kasta seg á bláman og sjálvar gera tað sum restaði í. So har bleiv leitað, nýskrivað og týtt, Lina Larsen fekk leikir burturúr, Sharon Weiss skipaði tónleikin og eitt dugnaligt kvinnukór var savnað við Inger Christiansen, táverandi forkvinnu KFS´s, sum kórleiðara.
Framsýningar vóru í Klingruni og í forhøllini av listaverkum eftir kvinnur, av heimavirkaðum brúks- og prýðislutum og við øllum teim bókum eftir og um kvinnur, ið Lands­bókasavnið átti, og so var kvøld­seta í konserthøllini við røð­um, kvinnukóri, nýskrivaðum teksti og leiki á palli, og eisini eini ovfara­kátari løtu aftaná við drekka og heima­bakstri til tær umleið 600 kvinn­urnar, ið sluppu inn - íroknað 2-3 dulklæddar menn.
Tað riggaði alt ómetaliga væl, og fyri okkum fyrireikarar var hetta einki minni enn eitt ørandi væl­eydnað tiltak - við luttøku úr øllum landinum og sostatt eisini eitt frálíkt dømi um ta savnandi megi, ið mentanarhús okkara í Sortudíki longu hevði frá fyrsta degi.

Dokumentatión
Hetta 8. mars tiltakið er dokumen­ter­að í tí svarta Kvinnutíðinda­blað­num frá 1984, eftir ráðum frá Berit Ås, sum var ein av teimum týdningarmiklu rithøvundunum vit høvdu lisið, og sum umframt at læra okkum um teir herskarateknikkir, sum brúktir vórðu móti kvinnum, t.d at tú verður gjørd ósjónlig, eisini legði okkum eina við at skjalfesta tað vit gjørdu, tí tað fór eingin annar at gera. Og soleiðis varð tað eisini.
Sjálvar gjørdu vit sum oftast væl burturúr frammanundan, so fólk í góðari tíð skuldu vita av komandi tiltøkum, men aftaná orkaðu vit lítið annað uttan bara at fáa aftur í rættlag tað, sum vit í aðrar mátar høvdu sett til viks, meðan tiltøkini vóru fyriskipað. Fjølmiðlarnir tóku ikki undir við tí vit gjørdu, og sum oftast var bara tung tøgn aftan á eina slíka óhending, sum onkur einaferð eyknevndi hesa talandi eftirtøgnina.
Vit feiraðu kortini tað sum feirast kundi, fingu ein góðan bita og stuttleikaðu okkum eftir væl­gjørt verk, men vit royndu kortini øll 80´ini at skriva sum mest av tí vit hugsaðu, meintu og gjørdu í Kvinnu­tíðindum – og við túsund­ára­blaðnum eisini at dokumentera støðuna og arbeiðið sum bæði vit í Kvinnufelagnum, KSF sum stovnur og eisini hini kvinnufeløgini í Før­oyu­­m fingust við í 90´árunum.

Kvinnutíðindi
Sum sagt, nógv er hóast alt skjal­fest í Kvinnutíðindum, sum eisini hevði sín blaðbólk og sínar ábyrgdar­stjórar, men var eingin tøk, so hevði forkvinna felagsins ábyrgd av blaðnum, sum helst skuldi koma út eina ella tvær ferðir um árið. Onkur tíðarskeið hevur steðgur verið í, eisini í langa tíð, men tað vil so vera í einum fámentum felag.
Í mínari fyrstu tíð í Mettustovu vóru tað Elin Súsanna Jacobsen, Elinborg Trónd og Hanna Joensen, sum stjórnaðu blaðnum, men frá 1985 varð ábyrgdin mín, hóast úrslitið neyvan hevði verið nakað serligt, um ikki blaðbólkurin var so góður. Ingvør Nolsøe skipaði fyri, so vit aðrar eisini lærdu at gera bløðini soleiðis, at tey ikki bara vóru nóg góð innaní, men eisini vóru borðbar í útsjónd. Marjun Berg, Hanna Joen­sen, Gunnvá Haldansen og Frida Hansen, Kirsten Brix, Bergliot Ihlen, undirritaða og til seinast, í túsund­árablaðnum, eisini Inga Ellings­gaard, ja, so nógvar vóru vit tey árini, men sjálvandi ikki allar í senn.

Stuttsøgukappingin
Tað var eisini blaðbólkurin sum í 1986 fekk hugskotið og síðani skipaði fyri tí stuttsøgukappingini, ið endaði við at savnið Frostrósan var útgivið saman við einum arbeiðs­hefti eftir Kirsten Brix, ætlað næm­ingum í miðnámsskúlunum.

Arbeiðið við javnstøðulógini
Frá 1986 til 1994 fylti arbeiðið í javn­støðunevndini og arbeiðið at gera upp­skot til javnstøðulóg øgiliga nógv. Lógin um javnstøðunevnd var sum nevnt samtykt í 1979, tann fyrsta nevndin sett í 1981, og setn­ingurin at gera uppskot til Javn­støðu­lóg ásettur í 1983. Seint gekk og glið kom ikki rættiliga á fyrr enn landsstýrið í 1986 setti nevnd, har Hanna Joensen av landsstýrinum varð vald til forkvinnu, Ingeborg Winther fyri arbeiðarafeløgini, Jógv­an Waagsheyg fyri arbeiðs­gev­ararnar og Bergtóra Hanusardóttir fyri KSF.
Tað vísti seg skjótt, at nevndin ikki hevði heimild at gera úrskurðir í tí dagliga arbeiðnum, so leingi sum eingin lóg forðaði fyri hesum mismuni. Og tá heldur ikki ST-konventiónin um avtøku av øllum mismuni vegna kyn, samtykt á tingi 31. mars 1987, sama dag sum Kvinnu­felagið fylti 35 ár, heldur ongan mun gjørdi í so máta, máttu vit skunda okkum at fáa okk­ara part av lógararbeiðnum frá hondini. Harafturat ynsktu vit at gera okkara til, at vit eins og øll hini Norðurlondini høvdu eina javn­støðulóg, áðrenn vit í 1988 fóru til Nordisk Forum í Oslo, har Vil­helm Johannesen, landsstýris­mað­ur, skuldi luttaka á tí Almennu ráð­stevn­uni um javnstøðu.
Hetta fyrsta lógaruppskotið varð liðugt og lagt fyri tingið tíð­liga í 1988, nakað broytt og modererað eftir vegnum, men fall kortini tann 6. mai 1988. Tí, sum Jógvan Sunds­stein, minnilutin í rættar­nevndini, málbar seg: Javnrættur er longu í landinum, og javnstøða er bara ein spurningur um, at kvinnur brúka henda rætt! Og tá ið uppskotið bæði var felt og hevði viðført, at samgongan fyrst slitnaði og síðani mátti umskipast, prentaðu vit lógar­uppskotið í heilum líki, mest fyri eftir­tíðina, í tí gráa Forum 88-blað­num.
Javnstøðunevndin gavst sjálv­sagt ikki, men tók arbeiðið upp­aftur av nýggjum, hesaferð við stuðli frá Trúgva Teirin, løgfrøðingi. Nevndin var øll afturvald í 1990, og vit fingu sostatt høvið til fram­haldandi at arbeiða við tí nýggja lógaruppskotinum til framløgu í so góðari tíð, at vit áttu at kunna havt eina javnstøðulóg við á ta norð­ur­lendsku javnstøðu­ráðstevn­una ið vera skuldi í sambandi við Nordisk Forum 94 í Åbo. Í Føroyum var aftur politiskt rok, og ta ferðina varð tað Marita Petersen, løgkvinnan sjálv, ið umboðaði Føroyar á ráðstevnuni um javnstøðu.
Lógin var eisini samtykt í síðstu løtu, men tað ganga nógvar søgur um, hvussu tepurt tað var, og hvussu viðhaldsfólk royndu at halda tingfólki inni undir avkvøðu­greiðsluni. Sum fólk flest vistu, var hetta meiri ein trúarsak enn nakað flokspolitiskt mál – og meðan vit so vóru í Finlandi frættist úr Føroyum, at Jenis av Rana í ramasta álvara longu hevði verið í útvarpinum og tosað um vandan við lógini og fyri at avtaka hana aftur.

Altjóða Kvinnu­ráðstevnur ST´s
Um vit nú fara aftur til Kvinnuárið og Altjóða kvinnuráðstevnu ST´s í Mexico í 1975, so var altjóða kvinnu­rørslan als ikki nøgd við virknaðin av tí átakinum, og Kvinnuárið varð rættiliga skjótt longt til eitt Kvinnutíggjuár við ætlan um bæði millumráðstevnu í Keypmannahavn í 1980 og síðani einum endabresti í 1985 við eini uppaftur størri kvinnuráðstevnu í Kenya.
Í 1985 vóru 5 kvinnur úr Føroyum við á tí alternativu NGO ráðstevnuni í Nairobi, meðan løgtingskvinnan Karin Kjølbro umboðaði KSF í tí donsku delegatiónini, har hon eins og vit aðrar skjótt var á tremur við øllum tí, sum ein hoyrdi, hitti, sá og skilti í hesum so øðrvísi og fantastiska forum og stað. Um hesar ráðstevnurnar stendur nógv skrivað í Kvinnutíðindum, serliga tí grøna blaðnum frá 1986, og Bergljot Debes Hentze gjørdi eisini eina sjónvarpssending burtur úr sínum upplivingum í Nairobi.
Hesar báðar vóru skipaðar við dygg­ari luttøku á teimum alterna­tivu NGO ráðstevnunum, sum løgdu upp til og síðani sam­skiftu við tær stjórnarskipaðu kvinnu­ráð­stevnurnar hjá ST. Tað lukkaðist t.d. í Nairobi at fáa semju um eitt manifest, eina 10 ára virkisætlan, fyri javnstøðuarbeiðnum og eisini at áseta ta komandi ráðstevnuna, har virkisætlanin skuldi eftirmetast fyri at skumpa undir íverksetanina í teimum einstøku limalondunum.
Í 1995 vóru so tvær uppaftur fjøl­mentari og meiri umfatandi kvinnuráðstevnur hildnar í Kina, tann alternativa av politiskum or­søkum í Huairou, nakað uttan fyri Beijing, og tann almenna í Bejing býi. Eisini tá vóru fleri føroyskar kvinnur við og komu fram eftir drúgva ferð, har fyrst var flogið yvir Keypmannahavn og Stockholm til Moskva og síðani koyrt í toki gjøgnum Rusland, Sibiria, Mongolia og norðara part av Kina fram við tí kinesiska múrinum, heilt til Bei­jing.
Tað ber illa til í stuttum at greiða frá, hvussu og hvat gekk fyri seg har, men føroyskar kvinnur lut­tóku í stórum tali og høvdu nógv tilfar við sær um føroysk viðurskifti til framsýningar og umrøðu í hølunum, sum sett vóru av til tiltøk hjá norðurlendingum. Og har dansaðu vit eisini føroyskan dans í sambandi við, at norski sjón­leikarin Juni Dahr framførdi Ibsens Kvinder, henda sama Juni sum frammanundan hevði framført Jeanne D´Arc og síðani eisini Kristin Lavrandsdatter á 8. mars tiltøkum í Norðurlandahúsinum.
Samráðingarnar á tí almennu ráðstevnuni gingu so mikið væl, at eisini greinin um rættin hjá kvinnum at ráða yvir sínum egna kroppi at enda bæði var samtykt og síðani skjalfest saman við út­greiningum í dokumentum ST´s frá Beijing 95. Ta ferðina umboðaði Bergtóra Hanusardóttir KSF og Helena Dam á Neystabø Føroya løgting í tí donsku sendinevndini.
Tann seinasta altjóða kvinnuráð­stevna ST´s var hildin á sjálvari høvuðsborgini í New York í ár 2000. Ta ferðina rukku boðini um alternativ tiltøk ikki til Føroya, men vit fóru kortini tvær av stað til ta almennu ráðstevnuna: Bergtóra umboðandi KSF og Lisbeth L. Peter­sen løgtingið.
Eisini henda ferðin var sera lærurík og áhugaverd, hóast ikki so opin sum hinar. Huglagið var øðrvísi, meiri dapurt, og har gekst heldur ikki heilt sum vænt­að. Tað frættist, at stríðið hjá teimum afturhaldssinnaðu kreft­unum í ávísum londum, eitt nú Vati­kaninum, Mexico og fleiri arabiskum og afrikanskum londum, var hart, men hvussu harðligt vistu vit ikki fyrr enn vit ein dagin sótu á pallborðsfundi hjá Human Rights og lurtaðu eftir framløgum um mannarættindi í ymiskum lond­um, tá ið sabotasja knappliga var framd móti allari útgerðini, so at bara levint og gangur og angist og vegleiðandi róp vóru at hoyra í myrkrinum.
Ta ferðina kom atgerðin stutt eftir at framløga um tey ræðuligu viðurskiftini hjá samkyndum í ávísum londum var byrjað, men annars vísti stríðið seg eisini at vera minst líka ógvusligt ímóti teimum sum talaðu fyri kropsligum frælsi hjá kvinnum.
Úrslitið var eisini, at tá ið ráð­stevnan annars var liðug, máttu tey sentralu samráðingarfólkini vera verandi eftir í næstan tvær vikur fyri at verja borg og syrgja fyri, at týdningarmiklar og harðvunnar samtyktir, bæði úr Nairobi og Beijing, ikki vórðu gjørdar til einkis aftur í New York ár 2000! Eingin framgongd, men hóast alt status quo!
Nordisk Forum 88 og 94
Áðrenn farið var til Nordisk Forum 88, ta ævintýrkendu ferðina við Smyrli til Oslo við umleið 160 kvinn­um um borð, høvdu feløgini í KSF broytt sínar endamálsorðingar, so tær allar fevndu um fulla javnstøðu millum kynini.
Fyrsta strekkið fóru vit við tí vanligu rutuni til Scrabster, har vit hittu hetlendskar og orkniskar friðarkvinnur viðvíkjandi tí um­hvørvisvandamáli, ið tá stóðst av lekum og umbygging á kjarnorku­verkinum í Sellafield, men aftan á tað var skipið okkara, eisini sum hotelskip við kongsbryggjuna í Oslo, til vit vóru aftur í Scrabster umleið 14 dagar seinni.
Ein fantastisk ferð, sum gav okkum sera nógv heimviðaftur, og sum eisini endaði við fleiri konkretum verkætlanum, bæði her í Havn og aðrastaðni í landinum.

Kvinnur og vald
Eitt høvuðsevni í Oslo við nógv­um frálíkum fyrilestrum og verk­stovum var tema um Kvinnur og vald, og tað sást sum nevnt týði­liga aftur sama heyst við fleiri kvinn­ulistum og fleiri valdum kvinnum við kommunuvalini, men eisini við nýggjum kvinnum á vallistunum til løgtingið, har Marita Petersen, okkara komandi og fyrsta løg­kvinna, sum dømi var ein ið fekk munagóðan íblástur í Oslo.

Harðskapur móti kvinnum
Í Kvinnutíðindum beint undan ferðini til Oslo vóru harðskapur móti kvinnum og incest høvuðstema, og eitt tað fyrsta vit gjørdu eftir heimkomuna var at taka hesi harð­skaps- og misnýtslumál upp­aftur av álvara. Henda sama veturin, ein vindharðan og kaldan sunnu­dag síðst í januar 1989, var Kvinnu­hús­felagið stovnað á fundi í eini stúv­stappaðari Mettustovu. Hetta felag sum eisini helt til í Mettustovu, til tað var so mikið etablerað, at tær fluttu niðan í KFUM, har Kvinnu­húsið síðani hevur húsast og vaksið seg sterkt og munadygt.

Kynslig misnýtsla av børnum
Nakað seinni, í september 1989, skip­aði Kvinnufelagið eisini fyri skeiðið um incest og aðra kynsliga misnýtslu av børnum, har umboð fyri allar fakbólkar, sum hugsast kundu at vera lyklapersónar í slík­um málum, vóru boðin at luttaka. Eini 25 fólk vóru við, og tað var Aase Mortensen, sálarfrøðingur og sexologur, sum greiddi frá og við dømum lærdi tey at seta orð á og at tosa skilagott við børnini og teirra avvarandi. Eitt evni sum eingin at vísa seg dugdi sær so mikið sum at tosa um frammanundan, tíans­heldur at hjálpa øðrum við.


Kvinnuligir íverksetarar
Eftir hetta skipaði KSF nøkur skeið fyri kvinnuligum íverksetarum, eitt átak sum felagið Birta spratt burtur­úr. Og Karin Kjølbro ið tá var forkvinna KSF´s skipaði seinni fyri, at ein Mettugrunnur varð gjørdur til heiðursgávur hjá nevnd felagsins at lata kvinnuligum íverksetarum, harav tann fyrsta, í 2008, var latin Guðrun & Guðrun.

Kvinnuráðstevnur Útnorðurs
Eitt annað sera týdningarmikið samstarv kom í lag við hini londini í útnorðri eftir evalueringsfundin hjá leiðslubólkinum fyri Forum 88, sum var hildin í Føroyum og har øll norðurlond vóru umboðað, eisini Grønland og Ísland. Tann fyrsta av hesum ráðstevnum var hildin á Egilsstøðum í 1992, ein líknandi á Sørøya í Norðurnoregi í 1993, og fleiri felags útnorðurprojekt vóru eisini í sambandi við Nordisk Forum 94 í Åbo, ikki minst tað flotta útnorðurkór- og dansitiltakið við setanina av ráðstevnuni: allar saman og hvørt landi sær við tjóðar­klæðum og øðrum eyðkenn­um, har tær m.a. sungu Kingo, trummu­dansaðu og kvóðu.
Eftir tað var steðgur í nøkur ár, til samstarvið um kvinnu­polit­isk viðurskifti aftur var tikið upp í Útnorðurráðnum í tí tíðar­skeiðinum, tá ið Lisbeth L. Petersen var forkvinna. Avgjørt var at Kvinnu­politiski Verkstaður Út­norð­urs skuldi haldast í Føroyum og eisini at KSF við Ingu Ellingsgaard og Bergtóru Hanusardóttir gjørdu leistin og skipaðu fyri tí fakliga, bæði innihaldi, strukturi og skrá, meðan embætisfólk í løgtinginum saman við fólki úr hinum londunum løgdu ferðir og uppihald hjá teim­um íslendsku og grønlendsku gestunum til rættis. Ráðstevnan var skipað eftir evnum við konkretum íverksetanarmøguleikum sum endamáli og var hildin á Hotel Før­oyum í 1999.
Okkara egnu áhugamál vóru sjálvsagt eisini við, teirra millum tann til privata arbeiðsmarknaðin leingi eftirynskta barsilskipanin, sum tíbetur var sett í verk ikki so langt aftaná. Samanumtikið ein rættiliga væleydnað ráðstevna sum endaði við, at 9 rekommandatiónir vóru gjørdar og sendar tingunum í útnorði til umrøðu og samtyktar – eisini við loysn á fleiri átrokandi málum í kjalarvørrinum, t.d. bleiv Demokratia navnið á tí nevndini, sum samtykt var at seta til arbeiðið at fáa fleiri kvinnur í politikk. Sí Túsundárablaðið.
Eitt vónbrot var tó, eins og ein speisk heilsan frá Berit Ås, at hvørki KSF ella umboð tess vóru nevnd millum hini fyri avrikið í tí bókini, sum Útnorðurráðið síðani gav út um tiltakið.

Fyri samhaldsføstum kvinnustríði
Sum nevnt í áðni eru í minsta lagi 300 ár liðin við dygdargóðum kvinnupolitiskum bókmentum í okkara parti av heiminum, sum vera man við skiftandi undirtøku, eisini millum kvinnur og soleiðis, at eisini kvinnurørslan hevur gingið í bylgjum við djúpum dølum millum hvønn aldukamb, ofta so djúpum at alt var burturbeint og síðani gloymt av næsta ættarliði, til hon aftur varð uppfunnin av tí triðja ella fjórða. Og so sæst eisini, at lívið mangan varð lítið hugaligt hjá teimum, sum næstu ferð skóru ígjøgnum.
Men hvussu er skilið nú? Er tann solidariska kvinnurørslan við at kikna aftur, ella er alt burturblivið í okkara nýliberalistisku tíð, har tað at sæta sær, tað individuella og smarta telur, meðan restin má sigla sín egna sjógv? Eitt syndarligt skil um so er, tí her er ríkiligt eftir at kjakast um og gera. Sumt skal haldast við líka, annað má takast uppaftur av nýggjum, okkurt tykist ongantíð fáa ein enda, meðan øðrvísi trupulleikar støðugt stinga seg upp úr gomlum, patriarkalskum rótum.
Kvinnuráðstevnurnar lærdu okkum, hvussu ómetaliga nógv kvinn­ur vita og duga, og hvussu nógv vit megna, tá ið vit standa saman. Og nú er so aftur eitt Nordisk Forum í umbúna, hesaferð ein 3-daga long ráðstevna um javnstøðu, 12.-15. juni 2014, í Malmø! Fyrireikararnir siga seg, umframt ráðharrar, serfrøðingar, áhugafeløg og altjóða gestir, eisini at vænta 15.000 feminstar á ráðstevnuna, sí www.kvinnufelag.fo.
Javnstøða er kortini ikki tað sama sum frælsi, hugsi eg, ei­heldur sum lukka, hóast hon er ein fortreyt fyri økonomiskum og arbeiðsmarknaðarligum rættvísi millum kynini, og hóast hon óivað kann stimbra til eisini at fevna um onnur samfelagsøki, har ójavnstøða valdar. Og so alt hitt, ið framvegis má havast í huga: harðskapurin, tann kynsliga misnýtslan, handilin við kvinnum, fátækradømið, tað kropsliga yvirformyndaríið – um­hvørvið, tilfeingið, veðurlagið – kríggini!
Onkursvegna eru eisini vit við í meldrinum og hava eins og onnur fólkasløg stórliga brúk fyri øllum gløggskygdum og kritiskum, samhaldsføstum og stuðlandi kreftum, teirra millum eisini fyri KSF og feløgum hennara, fyri Kvinnufelagnum - og ikki minst fyri Mettustovu!