Fólkaræði kemur ikki av sær sjálvum…

Christian N. Ihlen

Bókin um fólkaræði hjá Beintu í Ják­ups­stovu er ætl­að fyrsta­árs­les­andi á Søgu- og samfelagsdeildini á Fróð­skap­ar­setr­i­num og sum ískoytistilfar til mið­náms­les­andi í samfelagsfrøði, søgu og heims­speki. Eisini verður víst á, at bókin hev­ur almennan áhugað í hesum tíð­um, nú fólkaræðið er undir trýsti frá øðrum stýrisskipanum. Beinta í Jákupsstovu hevur fing­ið íblástur úr bókini “Models of Dem­o­c­racy” (1992) hjá kenda, enska stjór­n­mál­a­frøð­in­gi­num David Held, og yv­ir­høvur eru keldurnar ella frá­greið­ingarnar sera væl vald­ar og uppi í tíðini. Tað hevur sera stóran týdning, at tilfar í stjórn­mála­frøði á føroyskum verð­ur givið út av høvundi, sum hev­ur kunnleika til tað føroyska sam­fel­agið.

Einki kemur av sær sjálvum, verð­ur sagt. Soleiðis er eisini við pol­it­isku skipanini, sum í vest­ur­heiminum er bygd á fólk­a­ræði. Fólkaræðið er ikki kom­ið av sær sjálvum, men hev­ur ment seg síðani griksku forn­øld­ina. Í meira enn tvey tús­und ár hevur verið støðugt stríð um valdið millum sonevnda kapp­ing­ar­fólk­a­ræð­ið, har elitan stýrir, og lut­tak­ar­a­fólk­a­ræðið, har allir borgarar í sam­fel­ag­num hava valrætt og fara á val. Hvussu stór luttøkan er á val­um, er ofta eitt barometur fyri, hvussu vælvirkandi eitt fólka­ræði er. Stórt stríð er um skrivi- og talufrælsi í løtuni, tí fólka­ræði­s­ligu skipanirnar eru undir trýsti frá m.a. autokratiskum londum. Al­samt fleiri spyrja, hvørt hesi lond skulu gera av, hvat vit kunnu siga og skriva. Skrivi- og talu­frælsi eru eisini hornasteinar í fólka­ræð­i­num, og uttan opið kjak um samfelagsviðurskifti kann fólka­ræðið koma sær í vanda. Fólka­ræði er ikki loysnin á øllum trup­ul­leikum, men sigast kann, at fólk­a­ræði í longdini hevur tryggj­að meira frið, frælsi og framgongd enn t.d. einaræði!

Hvat, hví og hvussu eru spurningar, sum eru grund­leggj­andi, tá vit skulu hava greiðu á fyri­brigdum. Beinta í Jákupstovu byrj­ar við eini sera nágreiniligari gjøgn­umgongd av, hvussu fólka­ræð­ið í forna Grikkalandi var skipað, og lýsir hugtakið um fólk­a­ræðið líka frá fornøldini til nú­tíð­ina í bókini. Hon viðger m.a. fyrst fólkaræðisligu skipanina í for­n­øldini í Grikkalandi, sum er horn­a­steinurin og upprunin til fólka­ræðið í Evropa. Síðani er ein gjøgnumgongd av ym­isk­um fólkaræðisligum fatanum gjøgn­um søguna, og víst verð­ur m.a. á, at rómverjar menna eina rættarskipan, sum fær stóra ávirkan. Veruligt fólka­ræði var bert í tíðarbilum, har borg­ar­a­fjøld­in hevði politisk rættindi. Í síni heild var Rómverjaríkið eitt oli­garki (fámannaveldi) heldur enn eitt fólkaræði, vísir Beinta á.

##med3##

Veruliga broytingin í fatanini av fólkaræðinum kom ikki fyrr­enn í 13. øld, tá evropearar fóru at granska tekstirnar hjá Aristoteles, og ser­liga var tað Thomas Aquinas (1225-1274), sum bygdi víðari á vitan­ina úr forna Grikkalandi. Sera hegn­is­liga vísir Beinta á, at Thom­as Aquinas “kristnaði” Ari­sto­t­e­les, t.e. at hann sameindi arist­o­te­liska og kristna fatan. Thom­as Aquinas verður ávirkaður av kvinn­ufatan Aristotelesar, sum var meira vanabundin enn fatanin hjá Platon, sum helt, at bæði kvinn­ur og menn kundu vera til gagns fyri samfelagið.

Í miðøldini í Evropa sótu serliga að­alin og kirkjan á valdinum. Beinta í Jákupsstovu vísir síðani á á­støð­ing­ar frá miðøldini, sum hava havt týdn­ing fyri eftirtíðina, m.a. Nicc­oló Machiavelli (1469-1527) og Mars­i­lius av Padua (1275/1280-1342), sum báðir búðu í býarlýðveldum, sum vóru sjálvstýrandi eindir í It­al­ia. Marsilius av Padua vísti á, at pol­i­tikk­ur er verðsligur, og at tað er ikki kirkj­an ella kongur, sum skal gera lóg­ir­nar. Hesin trupulleikin mill­um verðsligt og átrúnaðarligt vald er eins nógv uppi í tíðini í dag, sum hann var tá, og ikki um at tala, tá hugsað verður um is­lam­isku lóggávuna í ymsum ara­b­isk­um londum, eitt nú Saudi Arabia, Iran o.o.

##med2##

Fara vit longri fram, er tað serliga bret­in Thomas Hobbes (1588-1679), sum vísti á, at samfelagið er sam­ansett av einstaklingum. Hann vísti síðani á hugtakið um ein sam­fel­ags­sáttmála, t.e. ein hugsaður sátt­máli millum borg­ar­an og valdsharran, sum verð­ur grundarlag fyri nýggjum hugs­an­um um, hvussu samfelagið kann skipast. Neyðugt var, at fólk­ið aktaði ein myndugleika, sum stýrdi teirra vegna. Hetta var størsta kollveltingin í hugsanini um pol­itikk og stýrisskipan síð­ani fornøldina og kom at ávirka hugs­an­ir­nar bæði hjá Thomas Hobb­es, John Locke og Jean-Jacques Rousseau.

Nýggju grundlógirnar, sum vórðu skrivaðar, t.d. a´­m­er­ik­anska grundlógin í 1776, norska grund­lóg­in í 1814, danska grund­lógin í 1849, sum eisini varð ting­lýst í Føroyum í 1850, fingu ­í­blást­ur frá franska baróninum Charl­es de Montesquieu (1689-1755), sum menti ástøðið um, at tað lóg­gevandi, útinnandi og døm­andi valdið skuldi vera skilt sund­ur og vera í javnvág og hava eft­ir­lit hvørt við øðrum. Flestu fólk­a­ræð­is­ligu stýrisskipanir hava fingið í­blást­ur frá ástøði Montesquieus um, at valdið ikki skuldi savnast hjá ein­um valdsharra (konginum), men vera tríbýtt.

Beinta viðger eisini u­t­il­it­arism­una soleiðis, sum Jeremy Bent­ham (1748-1832) orðaði hana. Jer­e­my Bentham og James Mill vóru bret­ar og undangongumenn. Teir vildu bøta um korini hjá teimum veiku, og nyttuhugsjónin, um at flest til ber skuldu hava tað best møguligt, fekk týdning fyri eft­ir­tíð­ina. Hvussu kann fólkaræðið vera við til at skapa best møguligar um­støður fyri flest gjørligt? Teir settu ítøk­i­ligar broytingar í verk, m.a. fólka­skúl­a­skipan, valskipan og politiskan at­kvøðu­rætt. Eisini sonur James Mill, John Stuart Mill (1806-1873), royndi at bøta um atgongdina og á­virk­anina hjá teimum veiku í sam­felagum.

Sera forvitnisligur er parturin um fólka­ræð­is­ligu fatanina hjá Karl Marx, tí vit vanliga seta hes­ar hugsanir hansara í sam­band við m.a. harðrendu komm­unistisku skipanirnar í fyrr­ver­andi Sovjetsamveldinum, í Eyst­ur­evropa og Kina undir kalda krígn­um. Beinta í Jákupsstovu vísir á, at fatan hansara var hin beint øvuta. Hann metir, at so­kall­aða Parískommunan, sum varð sett á stovn í mars 1871 óheft av franska statsvaldinum, var eitt dømi um beinleiðis fólkaræði, har Com­ite Central við eini 90 mann­a­nevnd framdi avgerðir hjá borg­ar­unum í kommununi, m.a. at taka av barnaarbeiði, at sleppa fátækafólkum undan skuld­ar­krøvum og at veita øllum skúla­gongd. Tíðin var ikki búgvin til hesa fólkaræðisligu roynd og varð bard niður. Minst 20.000 vórðu dripin. Men royndin hjá ar­beið­ara­stættini ­í París at taka valdið gav í­blást­ur til nýhugsan um, hvussu nú­tím­ans fólkaræði kundi skipast. Ein av­bera góð og beinrakin lýsing hjá Beintu í Jákupsstovu.

Tá vit koma inn í 20. øld, koma nýggj­ar hugsanir fram um, hvussu fólka­ræðið kundi skipast, og Beinta nevnir teir týdningarmestu á­støð­ing­arnar: Max Weber, Jos­eph Schumpeter og Robert A. Dahl. Metingin hjá Weber var, at neyð­ugt er at finna ein javnvág mill­um serfrøði og fólkaræði, og tí er skila­gott, at politiska leiðslan er fólka­vald. Eisini vísir Weber á, at stats­valdið ella samfelagið má hava politikkarar, sum hava politikk sum kall og ikki bert sum livibreyð.

Beinleiðis fólkaræði var ikki longur ein møguleiki í nú­tíð­ar­sam­fel­ag­num, og Weber helt, at ein elita skuldi sita við valdinum í ein­um umboðandi fólkaræði, tí sam­felagið var vorðið ov fløkt at stýra.

Joseph Schumpeter var bú­skap­ar­frøð­ingur, og ástøðið hans­ara um fólkaræði vísti á, at tað var kappingin um at­kvøð­ur­nar, sum hevði týdning í eini kapp­ing­ar­fólka­ræð­isligari skipan, har lut­tøka fólksins varð avmarkað til at seta kross við eitt valevni. Mynd­il­in hjá Schumpeter stóð í and­søgn til fólkaræðið sum eina stýr­is­skipan, har fólkið hevur vald at seta politisku dagsskránna og at ávirka avgerðargongdina. Schumpeter helt, at vanlig fólk høvdu lítið innlit í, hvørji politisk mál vóru átrokandi og høvdu tørv á eini loysn.

##med3##

Luttakarafólkaræði og kapp­ing­ar­fólk­a­ræði standa soleiðis á hvør sín hátt í andsøgn til hvørt annað at skipa eitt fólka­ræð­is­ligt samfelag. Fólkaræðisligu skip­an­ir­nar í Norðurlondum kunnu sig­ast at vera ein blandingur av hesum báðum fólkaræðisligum skip­an­um. Beinta í Jákupsstovu vísir eisini á hugtøkini positivt frælsi og negativt frælsi og setir tey í samband við hugtakið um fólk­a­ræði. Beinta vísir á, at posi­tivt frælsi er at skapa karmar, sum tryggja øllum góð kor, og mynd­ug­leikarnir kunnu taka sær ó­skert vald til at áseta, hvat er best fyri borgararnar. Negativt frælsi er, tá myndugleikarnar ikki leggja seg upp í privat viðurskifti. Í Norð­ur­londum hevur positivt frælsi havt við sær fólkaræðislig væl­ferð­ar­sam­feløg, sum í ávísan mun hava mink­að um munin mill­um rík og fátæk, og álitið á mynd­ug­leik­ar­nar er størri enn í sam­fel­øg­um, sum hava lagt dent á at verja negativt frælsi. Beinta í Jápus­stovu nevnir dømi um hetta.

Við royndunum frá kol­lek­tiv­um sam­fel­ags­skipanum í m.a. Týsk­landi og Sovjetsamveldinum í 1930'u­num skrivaði F.A. Hayek (1899-1992) bókina The Road to Serf­dom í 2001 og mælti til, at hin ein­staki skuldi hava víðgongt frælsi, og at samfelagsstýringin skuldi vera minst møgulig. Beinta vís­i­r á, at hesar hugsanir ávirkaðu Marg­a­ret Thatcher og Ronald Rea­g­an, sum hildu, at staturin hevði fing­ið ov nógv vald á borgarunum og skert teirra frælsi. Hetta fekk nýliberalismuna at taka seg fram, sum var grundað á uppruna bú­skap­ar­ligu liberalismuna hjá Ad­am Smith. Beinta umrøðir eisini á­støði hjá Adam Smith í bókini.

Amerikanski, fólkaræðisligi gransk­ar­in Robert A. Dahl helt, at tað vóru ávísar treytir, ið allir borg­ar­ar skuldu hava fyri at lut­taka í fólkaræðinum á valum og fyri at verða vald. Eingin skuldi verða útihýstur frá at kunna lut­taka o.s.fr. Í Føroyum hevur val­lut­tøk­an verið heilt upp í 90 %, tá val er til løgtingið. Luttøkutalið vísir, hvussu væl eitt fólkaræði virk­ar sambært Robert A. Dahl. Gransk­ing­in hjá Robert A. Dahl var um stór og fólkarík lond, men kann eisini nýtast í kanningum av fólk­a­ræð­um í smáum samfeløgum, vís­ir Beinta á.

Fólkaræðið er í kreppu. Álopið á am­eri­k­ansku kongressina í USA 6. jan­uar 2021 var eitt týði­ligt tek­in um, at umboðandi fólka­ræð­is­liga skipanin er í vanda. Spurningur verður settur við, um fólka­ræðisligar skipanir, sum vit kenna tær frá vesturheiminum – um­boð­andi liberalt fólkaræði, hava eina fram­tíð. Sosialir miðlar hava givið fólk­a­ræðisligu skipanunum av­bjóð­ingar, og spurningurin er, hvørj­ar orsøkir eru til, at stórt misálit er á fólkaræðisligu skip­an­ir­nar í vesturheiminum. Eru tað miðl­ar­nir, sum undirgrava álitið á pol­it­isku skipanina? Ella er tað ein fyri­munur, at vit hava opið kjak á sos­ialu miðlunum, og styrkir hetta hin­vegin um fólkaræðisliga kjakið? Eru tað sosialu og bú­skap­ar­ligu ójavnarnir millum stætt­ir, sum hótta fólkaræðisligu skip­an­ir­nar í vesturheiminum ella hvussu?

Beinta í Jákupsstovu kemur víða um og lýsir gjølliga, hvussu fólk­a­ræðið hevur ment seg frá forn­øld til í dag. Bókin krevur á­vís­ar fortreytir. Nógvu ástøðini krevja frágreiðingar við dømum. Kanska er saknur í einum kap­itli, sum viðger miðlarnar í fólka­ræði­s­lig­um høpi í nútímans sam­felag­num. Hvussu fer “tilgjørt vit” (AI) at ávirka fólkaræðið í fram­tíð­ini? Hevur korona broytt fólka­ræð­is­liga hugsunarhátt okkara og gjørt sam­felagið meira autoritert? Hvussu bar tað til, at føroyska fólka­ræð­ið megnaði at hóra undan djúpu politisku og búskaparligu krepp­uni í 1992-1995? Nógvir eru spurningarnir. Lat tað vera sagt alt fyri eitt, at hetta er ein sera góð, nágreinilig og forvitnislig bók um stjórn­mál­a­hugtakið fólkaræði. Eisini hevur bók­in tilsipingar til gongdina í føroyska fólkaræðinum frá egnari gransk­ing og granskingarúrslitum frá øðrum, m.a. Hallberu West. Málið er lætt og ger, at øll kunnu hava gagn av bókini. Fólkaræði kem­ur ikki av sær sjálvum.

Fólkaræði - hvat, hví og hvussu – Beinta í Jákupsstovu – NÁM – 2023