Fyrilestur eftir
Hanus Kamban
SEINNI PARTUR
Vín varð skonkt í vegligt steyp.
Um gyltir dreingir fúna,
lindin ronk í faðirs garði
ristir sína krúnu.
Tað var mær greitt, í tí hetta ørindi varð yrkt, at ein var staddur inni í tí miklu ekkóauluni, at ein har hoyrdi eitt gamalt føroyskt niðurlag og nøkur ørindir eftir William Shakespeare. Niðurlagið, sum tær seinastu reglurnar sipa til, ljóðar soleiðis:
Tað stendur ein lind í mín faðirs garð,
hon er sær við rósum væl,
alt meðan lindin hon stendur væl.
Shakespeare
Og onnur regla í ørindinum, “um gyltir dreingir fúna”, er at kalla orðarætt eftir Shakespeare. Í sjónleikinum Cymbeline hevur hann ein, eftir mínum tykki ófatiliga vakran, tekst um ein deyðan prins, eina minnisyrking, sum byrjar við hesum ørindi:
Fear no more the heat o´ the sun,
Nor the furious winter´s rages;
Thou thy worldly task hast done,
Home art gone and ta´en thy wages:
Golden lads and girls all must,
As chimneysweepers, come to dust.
Í føroyskari umseting kundi ørindið ljóðað nakað soleiðis:
Óttast ei longur sólar brand
ella vetrarins hørðu vindar;
dagsins veiða er førd á land,
heimferð lokin og løn tín rindað:
sum sótpiltur í skorsteins húna
skal gyltur drongur og genta fúna.
Hugvísindir og politikkur
Men latið okkum eina ferð enn venda aftur til nyttuhugtakið. Hóast hugvísindir ikki megna at loysa trupulleikar av praktiskum ella verkligum slag ella skapa framburð á verkligum økjum, so megna tey eftir mínum tykki at ríka og dýpa tilveruna hjá teimum, sum smíða lógir, væla um teldur, grøða sjúkur, fáast við støddfrøði ella kanna alheimin.
Men hvussu við neyð, bardaga ella ófriði? John Keating í Dead Poets´ Society fortaldi sínum næmingum, at skaldskapur ikki bara megnar at broyta eins lív, men eisini kann broyta heimin. Filmurin speglar her aftur fimti- og sekstiáranna hugsunarhátt, kanska serliga soleiðis sum hann kom til sjóndar á vinstravonginum.
Bush og Blair
Hóast ein í dag hevur ilt við at vera fullsamdur við Keating, er kortini nakað um tað, sum hann førir fram. Hyggja vit at søguni, so tykist greitt, at tey fáu dømini um vísar og miklar statsmenn, hon sýnir okkum, ofta eru fólk við einum dyggum humanistiskum støði. Eftir mínum tykki hava heimsins mætastu menn telvað stak illa tey seinastu árini, og tað kann hava samband við, at eitt nú bæði George W. Bush og Tony Blair tykjast at vera menn við ógvuliga lítlum søguligum kunnleika. Slíkir menn trilva seg frá óskili til størri óskil og kríggi til meiri kríggj sum børn, ið spæla blindabukk.
Jesus og teir skriftlærdu
Hyggja vit nú at sambandinum millum skaldskap og kríggj ella samanbrestir, so er tað ikki einfalt. Tann kendi írski yrkjarin og nobellønarvinnarin Seamus Heany (sum var á listastevnuni her í Føroyum í august í fjør) vísir í hesum sambandi á áttanda kapittul í Jóhannesar evangelium, har soleiðis verður sagt frá:
Men hinir skriftlærdu og Fariseararnir komu við eini konu, sum var tikin í hordómi, og teir stilla hana mitt framman fyri hann og siga við hann: “Meistari, henda konan er beinleiðis tikin í tí at dríva hor. Í lógini hevur nú Móses boðið okkum, at slíkar konur skulu verða steinaðar; hvat sigur tú nú?”
Men Jesus lútaði seg niður og skrivaði við fingrinum á jørðina. Men tá ið teir hildu á at spyrja hann, rætti hann seg upp og segði við teir: “Tann av tykkum, sum syndaleysur er, kasti fyrstur stein á hana!” Og hann lútaði seg aftur niður og skrivaði á jørðina.
Men tá ið teir hoyrdu hetta, fóru teir avstað hvør eftir annan, hinir elstu fyrstir, og Jesus var einsamallur eftir og konan framman fyri honum. Og Jesus rætti seg upp og segði við hana: “Kona, hvar eru teir? Dómfeldi eingin teg? Men hon svaraði: “Eingin, harri.” Men Jesus segði: “Eg dómfelli teg ikki heldur. Far avstað, synda ikki longur.”
Ein nýggj byrjan
Um hetta sigur Seamus Heany:
Tey skrivaðu teknini eru sum skaldskapurin, ein skilnaður við tað vanliga lívið, men ikki ein ábyrgdarleys flýggjan undan tí ... (Skaldskapurin) sigur ikki við ta ákærandi mannamúgvuna ella ta hjálparleysu kvinnuna: “Nú kemur ein loysn.” Í staðin fyri – í gloppinum millum tað sum fer at henda og tað vit kundu hugsað okkum átti at hent – fangar skaldskapurin okkara tanka eina løtu, ikki sum hugspjaðing, men sum rein hugsavnan, ein brennidepil, har okkara megi til hugsavnan verður savnað aftur á okkum sjálv.
Mandela og Gorbatsjov
Nú ljóðar hetta kanska eitt sindur torskilt. Men sum eg skilji Heany, vísir hann á, at skaldskapur umboðar frælsi, eitt frælsi, sum peikar út um ta endurtøku, sum er skyld við deyða, og sum søga og politikkur oftast umboða, har hevnd elur hevnd, sum aftur elur hevnd. Sviin Olof Palme, russarin Mikhail Gorbatsjov, ísraelarin Yitzhak Rabin eru dømir um, at politikarar, sum velja hesa frælsiskós, ofta fáa ótakk afturfyri, ella eina uppaftur verri lagnu, Nelson Mandela í Suðurafrika er hinvegin eitt dømi um, at tað øvugta er møguligt.
Annars heftir ein seg í frásøgnini í Jóhannesar evangelium serliga við, at Jesus í hesi tvístøðu boyggir seg niður og skrivar á jørðina ella í sandin, sum vil hann skapa eitt nýtt univers, sveimandi uttan fyri søguna, blómandi frælst á øðrum markum.
Horats eina ferð enn
Ein hending frá seinna heimsbardaga tykist mær væl at lýsa hesa skaldskaparins megi til at skapa eitt rúm uttan fyri søgunnar deyðalíku endurtøku. Vit eru stødd á oynni Kreta, har bretskir hermenn og grikskir geriljahermenn hava tikið ein týskan herovasta til fanga. Í hølunum á teimum er eitt týskt herlið. Ein morgunin vakna teir úti í natúrini og síggja sólina rísa yvir kambinum á fjallinum Ida. Nú eiga vit at minnast til, at tað er kríggj, at týskarar og bretar eru deyðsfíggindar. Men í tí tann týski fangin sær tann glitrandi fjallatindin, mutlar hann fyri seg sjálvan á latíni:
Vides ut alta stet nive candida
Soracte ...
Skaldskaparins skái
Hesi orð eru byrjanin á eini kendari odu (háfloygdari yrking) eftir skaldið Horats, sum eg nevndi fyrst í hesum fyrilestri. Orðini merkja: Tú sært Soracte standa hvítt og djúpt í kava ... Men tann eingilski majorurin, sum fortelur søguna, dugdi eisini latín, dugdi yrkingina uttanat og helt fram:
... nec iam sustineant onus
silvae laborantes, geluque
flumina constiterint acuto ...
(teir ovbyrjaðu skógirnir
orka nóg illa at bera sína byrðu, og
áirnar eru bundnar av hvøssum gleri.)
Og bretin helt fram og endurgav øll seks ørindini í yrkingini. Tann týski fangin brendi síni bláu eygu ímóti honum, eina góða løtu var tøgn, og so segði hann bara: “Ach so, Herr Major!” Og so fortelur majorurin:
Hetta var ógvuliga løgið. Eina góða løtu var tað, sum kríggið var hildið uppat at vera til. Vit høvdu báðir mong ár frammanundan drukkið úr sama brunni.
Leikum fagurt
So mikið um skaldskap øðrumegin og hinumegin søgu, politikk, kríggj og samfelag. Til seinast fari eg at venda aftur til Dead Poets´ Society og okkara góða vin John Keating. Filmurin hevur ein enda, sum er bæði syrgiligur og upplyftandi. Kanska kann ein siga, at ein John Keating við fullum seglum er ein í so sterkur drykkur fyri ein skúla.
Hinvegin er tann skúlin illa farin, sum ikki onkuntíð hoyrir málið í hesum sjarmerandi og sprækna uppreistrarmanni. Hansara yndisreglu carpe diem síggja vit intertekstuelt varieraða mangastaðni í heimsins skaldskapi. Týskarar siga:
Freut euch des Lebens,
weil noch das Lämpchen glüht,
pflücke die Blume,
eh´ sie verblüht.
Á føroyskum hava vit niðurlagið:
Leikum fagurt á foldum,
eingin treður dansin undir moldum.
Líknilsið um duravørðin
Ein av heimsins kendastu rithøvundum, Franz Kafka, nemur við sama evni í síni gitnu og ógvuliga fleirtýddu søgu Framman fyri lógini. Søgan er henda:
Framman fyri lógini stendur ein duravørður. Til henda duravørð kemur ein maður av bygd og biður um at fáa atgongd til lógina. Men duravørðurin sigur seg ikki kunna lova honum inn nú. Maðurin hugsar seg um og spyr so, um hann kanska seinni fer at kunna sleppa inn. “Tað er møguligt,” sigur duravørðurin, “men ikki nú kortini”. Av tí at portrið til lógina sum altíð stendur opið, og duravørðurin stígur til viks, bukkar maðurin seg fyri gjøgnum portrið at síggja inn í tað sum er innanfyri. Tá ið duravørðurin varnast tað, lær hann og sigur: “Um tað lokkar teg so nógv, so royn hóast mítt forboð at fara inn. Men minst til: Eg eri máttmikil. Og eg eri bara tann lægsti duravørðurin. Men frá høll til høll standa aðrir duravaktarar, hvør máttmiklari enn annar. Bara ásjónina hjá tí triðja eri sjálvt eg ikki mentur at skoða”. Slíkum trupulleikum hevur maðurin av bygd ikki roknað við; lógin eigur tó at vera øllum atkomulig og altíð, hugsar hann, men tá hann nú hyggur meira gjølla at tí loðskinsklædda duravørðinum, at hansara stóru spísku nøs, at tí síða, tunna, svarta tatarskegginum, ger hann av tó heldur at bíða, til hann fær loyvi til at sleppa inn. Duravørðurin gevur honum ein krakk og letur hann seta seg niður á skák øðrumegin dyrnar. Har situr hann í dagar og ár. Hann roynir fleiri ferðir at sleppa inn og møðir duravørðin við sínum bønum. Duravørðurin áleggur honum ofta smá forhoyr, tráspyr hann um sín heimstað, og spyr um mangt annað, men tað eru líkasælir spurningar av tí slagnum, mætir harrar seta, og hvørja ferð sigur hann seg til seinast ikki kunna lova honum inn enn. Maðurin, sum hevur gjørt seg út til ferðina við mongum, brúkar alt, eisini ógvuliga virðismikil ting, til at mutra duravørðin. Hesin tekur ímóti øllum, gaman í, men sigur samstundis: “Eg taki bara ímóti tí, so tú ikki skalt halda, at tú hevur latið nakra roynd vera óroynda”. Tey mongu árini eygleiðir maðurin duravørðin at kalla uttan steðg. Hann gloymir hinar duravørðirnar, og hesin eini tykist honum at vera einasti meinbogi fyri at fáa atgongd til lógina. Hann biður ilt yvir ta ólukkuligu tilvildina, tey fyrstu árini uttan fyrilit og harðmælt, seinni, tá ið hann verður gamal, murrar hann bara fram fyri seg. Hann fer at ganga í barndømi, og av tí at hann eftir at hava rannsakað duravaktaran í mong ár eisini hevur varnast loppurnar í hansara skinnkraga, biður hann eisini loppurnar hjálpa sær og fáa duravørðin at broyta hugsan. Til endans viknar sjón hansara, og hann veit ikki, um tað veruliga myrknar rundan um seg, ella um tað bara eru eyguni, ið villeiða seg. Men kortini tekkir hann enn í myrkrinum ein ljóma, sum ósløkkiligur glampar út gjøgnum lógarinnar dyr. Nú livir hann ikki leingi aftrat. Áðrenn hann doyr, savnast í hansara høvdi allar royndirnar frá allari hesi tíðini saman til ein spurning, sum hann higartil ikki enn hevur sett duravørðinum. Hann veittrar til hansara, av tí at hann ikki longur er mentur at rætta sítt kropnandi likam upp. Duravørðurin noyðist at bukka seg djúpt niður til hansara, tí støddarmunurin er, manninum til ófyrimunar, ógvuliga nógv broyttur. “Hvat er tað nú aftur, tú vilt hava at vita?” spyr duravørðurin, “tú ert ómettiligur”. “Øll tráa jú eftir lógini,” sigur maðurin, “hvussu ber tað tá til, at eingin uttan eg í hesi mongu ár hevur biðið um at fáa atgongd?” Duravørðurin skilur, at maðurin nú er endanum nær, og fyri kortini at røkka hansara farandi hoyrn geylar hann til hansara: “Her kundi eingin annar sleppa inn, tí henda inngongd var bara ætlað tær. Eg fari nú og lati hana aftur.”
Hentið rósuna
Vit lata Kafka fáa tað seinasta orðið. Eftir er bara at siga: takk fyri, at tit hava lurtað. Vælkomin fram at brunninum hjá Horats og inn í skaldskaparins ekkóaulu. Verið ikki bangin fyri lívsins duravørði. Farið inn og ognið tykkum dýrdina innanfyri. Góðtakið tykkara móðurmerkir. Og hentið rósuna.
Viðmerking: Hesin fyrilestur varð hildin á Føroya Studentaskúla tann 17. august og tann 1. desember í fjør.
