Listarmaðurin undir Leiðarstjørnuni

Eftir at fyrst útlendsk rannsóknarlið og síðan ferðafólk løgdu leiðina til Føroya og sum fráleið fóru at geva út bøkur og rit um land okkara – fleiri teirra mynd­prýdd, tá atstøður til tess góvust við prentgerð – sæst ikki so nógv til Hest sum til aðrar útoyggjar, tó at hon ikki lá óhøgliga fyri.
Í hesum mongu staðfrøðiligu frá­sagn­um ella ferðafrásagnum venda tey skrivandi sær mest móti Mykinesi, Skúvoy og onkrum av Norðoyggjunum. Tað var fuglameingi og bjargarøktin, ið dró.
At tala um Føroyar sum ferða­manna­land kunnu vit ikki rættiliga fyrr enn hesi seinastu sløku fjøruti árini eftir at almenn stig vórðu tikin at fáa í lag regluliga millumlandasigling á egn­um kjøli – fyrst Strandferðslan, síðan Smyril Line. Samstundis vórðu ferðamøguleikarnir innanoyggja mun­andi bøttir bæði sjóvegis og land­vegis.
Áður vóru tað Skipafelagið við Tjaldr­inum og DFDS við sínum ferða­skipum, ið røktu sambandið millum Føroya og útlond. Og um summarið hendi tað seg viðhvørt at fremmand ferða­mannaskip – úr Týsklandi t.d. – løgdu at landi.
Og summargestir út í Hest kundu so hissini vera slíkir, ið Sigurd Simonsen á Ferðamannastovuni kom við í bátinum hjá Hans Paula hjá Mortani. Steðgurin var stuttur. Vóru líkindini góð varð farið niðan á oynna. Annars varð ikki tað stóra gjørt burturúr.

Eina palett í rassin...
Í mínum barnaárum var lívið í heim­bygdini Hesti ógvuliga fábroytt og friðar­ligt. Tá havnargerðin í 1965 er undan­tikin – tá alt kollveltist av gangi frá bori­maskinum, kompressarum og dump­arum – var alt meira statiskt. Hetta var »livets gang i lidenlund«, sum tikið verður til.
Teir fáu, fremmandu summargestir, ið dvaldu, áttu antin næstingar ella kenningar í bygdini. Tveir teirra minnist eg serstaka væl, Birger Wittrup og Sven-Havsteen-Mikkelsen. Báðir danir.
Tann fyrri gisti á Bringi hjá pápa­beiggja mínum Árna og konuni Svanhild; hann hevði sum ungur siglt við donskum verjuskipi her, hevði funnið sær konu av Velbastað, varð síðan dura­vørður á Amalienborg og búði á ellis­árum í Hurup í Norðurjútlandi.
Tann seinni búði á Nýlendi hjá Jóhan og Óluvu og sást javnan til gongu eftir Ovaravegi beint oman fyri barndómsheim mítt við Gróthúsá. Hetta var eingin vanligur maður. Hann var hávaksin og herðabreiður og hevði so nógv undarligt dragsl við sær, hvørja ferð tú sást hann til gongu. Undir hatti, í knæsíðum brókum, longum hosum og góðum gonguskóm við rættiligum traktor­botni, sum vit søgdu.
Hetta var Sven Havsteen-Mikkelsen. Sum barn sá eg hann ofta standa og tekna á Vaktarhústoftini oman fyri gøt­una, ið gekk suður frá Ovaravegi. Onkun­tíð eitt sindur niðari, á Garðajørð ella heilt niðri við Kráarhjallar. Hvat gjørdi hann? Børn eru forvitin og vildu sleppa at síggja tað, sum hann gjørdi. Men sá hann fólk nærkast, flutti hann seg beinanvegin úr stað.
Vit fingu at vita, at amboðini hjá hon­um itu staffeli og palett og okkurt sovorðið. Pensil og blýant kendu vit. Men tú mátti ikki fara ov nær, tí so kundi tú rokna við, at hann smekkaði tær palettina í rassin. Hetta søgdu tey vaksnu, men tað mundi vera við hes­um sum við søguni um fjørutrøllið og sjó­dregilin, ið var søgd børnum fyri at halda teimum sum mest frá sjóvar­mál­anum. Søgan um palettina varð søgd, tí eingin skuldi gera listarmanninum ónáðir í arbeiði sínum. Hann skuldi hava frið.
At Havsteen-Mikkelsen hevði tilhald á Nýlendi komst av, at eldra dóttirin í húsinum, Dagný, var arbeiðsgenta í Sandagerði. Sverri Dahl og Havsteen kendust væl og her fekst vitjan út í Hest í lag. Og her vórðu vinarbond knýtt fyri lívstíð.
Einaferð varð rikið fram undir, at tað kanska hevði verið vert hjá Havsteen at farið vestur í grannaoynna Koltur og mála og tekna. Hann bar seg undan, tí hann kendi ongan har. Kennskapur og samband við fólk var ein treyt fyri at skapa list. Kortini haldi eg ikki, at tað yvirhøvur rann sera nógv saman mill­um Havsteen og bygdarfólkið í Hesti. Ikki beinleiðis. Men hann sýndi fólk­inum á staðnum virðing og segði tøkk við ítøkiligari gerð, sum eg seinni skal venda aftur til.
Á Nýlendi var hann í góðum hond­um. Tað veit eg, tí her í húsinum vóru fólk, sum út um dagsins strev høvdu av­lops­megi til at geva andsvirðum gætur og taka við teimum. Og hin­vegin mundi hann vera opin fyri tí, ið tey høvdu at geva, sum eisini frá­søgn hans­ara um árini í Lopra er vitnis­burð­ur um.
Faðir hansara Ejnar Mikkelsen var fyristøðumaður á hvalastøðini í Lopra. Unga Sven Havsteen dámdi sera væl at vera hjá, tá teir um náttina í kókarínum kókaðu lýsi úr tvøstinum. Slíkar løtur datt tosið m.a. niður á trúarmál. Hann helt, at teir sumbingar, sum arbeiddu á hvalastøðini, vóru kingokristnir.
Hesar løtur ávirkaðu Havsteen nógv, tí hóast hersknan royk av lýsi og guano, var hetta tann besta kirkjan, hann hevði gingið í.

Til fjals og fjøru
Nevnt er, at Hestur ikki í stóran mun hevði fingið innivist í myndabókum, ið fremmandagestir góvu út eftir vitjan í Føroyum. Hetta glopp fylti Havsteen-Mikkelsen við listarverkum sínum – bæði við málningum, kritmyndum og hópa­tals strikumyndum. Og hann er við listar­ligu strokum sínum staddur bæði til fjals og fjøru.
Havi mangan litið at einum stein­prenti av Hests bygd. Listarmaðurin er staddur sunnan fyri bygdina og lítir beint á galvarnar á uttastu húsunum. Myndin hevur eina heilt serliga dýpd við atliti til landslagið handan bygd­ina, ið kennist so undarliga nær, og frá­støðan millum uttasta húsið og tey heiman­fyri er at kalla eingin; kundu fyri tað staðið síð um síð í beinari røð. Havi tí mangan hugsað, hvar Havsteen hevur verið staddur, tá hann hevur strikað húsini upp. Við at líta at einum hjalli fremst kann hann hava flutt seg bæði oman- og niðaneftir og suður- og norður­eftir alt í einum. Í mínum eyg­um er hetta Bakkahjallurin, men av tí, at har er so nógv annað ímillum, ber hetta ikki til. Heldur er talan um ein av Kráar­hjøllunum (tann hjá Jóan Kristjani). Og nú passar myndin betur.
Í skrivandi løtu havi eg framman fyri mær eitt steinprent, har myndevnið er Norðuri í Geil, við Fløtugarði og fjós­inum og hoyggjhúsinum hjá Gamla Hans Jakku fyri endan. Geilin her vekir minni og eg kann ikki annað enn smá­flenna, tá eg hugsi um, hvussu stuttliga, tey gomlu viðhvørt kundu málbera seg.
Hetta er í hoyna og neytini eru kom­in oman av oynni í undirhagan at ganga. Tey eru nú Norðuri í Geil og við portrið á Kirkjujørð stendur Ella á Stykki við dyllu. Hon skal til neyta, men torir ikki norður um portrið, tí mill­um kýrnar er tarvurin. At hann er í sínum ringa lagi er skilligt, tí hann bæði ýlir og grópar. Í gerðinum oman fyri geil­ina – á einum stykki nakað suður frá Myllánni – stendur Sjúrður norðan fyri Garð og rakar. Hann vendir sær nakrar ferðir á og hyggur oman á vegin, har Ella stendur. So letur í honum: »Ella, hvørjum stendur tú har og bínir eftir?« »Tað er tarvurin,« sigur hon. »Hvat feilar honum?« spyr Sjúrður. »Hann brølar, hann brølar,« sigur Ella. »Bannað veri, skal hann floyta,« sigur Sjúrður og tveitir rívuna frá sær og fer norður í geilina at reka tarvin burtur. Og nú kundi Ella fara at mjólka.
Sjúrður ræddist ikki tarv. Tað var heldur øvugt.

Náttúran í kirkjuni
Saman við soni sínum, arkitektinum Alan Havsteen-Mikkelsen, var Sven Havsteen-Mikkelsen ráðgevari hjá kirkju­ráðum og myndugleikum her annars, tá kirkjur skuldu málast innan og litir veljast. Teimum var boð eftir, tá kirkjan í Hesti í 1982 skuldi málast.
Gingið varð frá vanligu litunum í yngru hválvkirkjunum – ljósablá bróst og dimmblátt hválv og eikilittir beinkir og prædikustólur. Kirkjan í Hesti fekk nú grønar beinkir og grønan prædiku­stól, ljós, gráblá bróst og gult hválv. Listar upp við vindeygunum vórðu hvít­ir. Hurðarnar innan grønar við bronsu í speglskeringunum.
Við hesum nýggju litunum kendist kirkjan í Hesti meira flógv. Havi onkun­tíð hoyrt prest siga, at hann á prædikustólinum stóð og kulsaði, tí hann kendi seg standa undir einum frost­klárum vetrarhimli í kirkjum við hes­um bláu hválvunum; ja, í summum vóru enntá stjørnur skornar. Men her í Hesti hevði Havsteen-Mikkelsen nú valt summar­litir.
Hugskotið at geva hválvinum gulan og beinkjunum grønan lit segði Havsteen seg hava fingið eitt summarkvøld í sól­setri uppi á Hestoynni. Himmalin bar eld­gulan sólarroða og sjógvurin djúpan, blá­grønan lit.

Ein tøkk fyri mong góð ár
Kirkjulist er Sven Havsteen-Mikkelsen kendur fyri, bæði altartalvur og onnur meira monumental verk úr bronsu ella øðrum metalli.
Í 1996 fekk Hests kirkja nýggja altar­talvu, sum Havsteen-Mikkelsen málaði. Myndevnið er Jesusbarnið í fjósinum í Betlehem. Men tulkað kann onnur høvuðshending í kristnu læru okkara lesast úr myndini. Sperrurnar í fjósinum um­skarast so at tær mynda krossar, og kann myndin soleiðis leggjast út sum vitnisburður um krossfestingina á Golgata. Og upp úr krubbuni stendur skær­ur ljómi, ið minnir okkum á upp­reisn­ina páskamorgun.
Henda nýggja altartalvan varð sett í rammuna á teirri gomlu, sum myndaði Fjallataluna og nú varð flutt oman í kirkjuna.
Nýggju altartalvuna gav Havsteen-Mikkelsen kirkjufólkinum í Hesti sum »tøkk fyri góð minni frá hesari bygd, tey mongu ár, mær untist at vitja hig­ar,« sum hann sjálvur málbar seg.
Umframt altartalvuna í Hesti hevur Havsteen-Mikkelsen málað altartalvuna í Húsavík og í Hoyvík.

Hin víðfarni norðurheimur
Útbúgving sína sum listarmaður fekk Sven Havsteen-Mikkelsen frá so mæt­um listarmonnum sum Fritz Syberg, Johannes Larsen, Oluf Høst og Elof Riseby á Listaháskúlanum í Oslo.
Tvær ferðir hevur Havsteen-Mikkelsen havt listaframsýningar í Føroyum – í Listaskálanum í Havn 1972 og 1983. Tann seinna var liður í eini norður­lendskari ferðaframsýning.
Havsteen-Mikkelsen verður rokn­aður sum listarmaðurin undir Leiðar­stjørnuni, ið norðbúgvar nýttu sum leið­vís­ara um rætta ætt á sínum ferð­um um høv. Tí tað er í mesta mun norður­leið­irnar, hann lýsir í listarverkum sín­um. Frá eldi og ísi til blíðar fløtur – frá kargari oyðimørk til blómandi lundir og búnar akrar. Sunnudagin 16. sep­tember eru liðin hundrað ár síðan føð­ing hansara.
Hann var knýttur at mongum støð­um í Norðurlondum. Tað síðsta varð Ærøskøbing á Ærø. Mong ár búði Havsteen-Mikkelsen í Tåsinge, so lista­søvnini á Fjóni hava serstaka orsøk til at varpa ljós á hundrað ára merkis­dagin fyri føðing hansara. Part av ungdóms­árum sínum búði hann í Lopra, har faðir hansara Ejnar Mikkelsen, sum nevnt, stóð fyri hvalastøðini. Bondini til Før­oya slitnaðu ongantíð, og úr hes­um jørð­ildi spratt týðandi partur av listar­liga avriki hansara.

Havsteen-Mikkelsen mundi sum Goethe halda:
Willst du den Dichter richtig verstehen, must du im Dichters Lande gehen.

(Vilt tú skilja skaldið til fulnar, mást tú dvølja í landi skaldsins.)

Fáur kendi norrøna heimin so væl sum Havsteen-Mikkelsen. Henda heimin, ið hevur sum eyðkenni tað fjølbroytta og ymiskliga. Hetta kom serstakliga til sjóndar, tá hann fekk litið í hendi við træskurðarmyndum at skrýða bókina »Orm og Tyr« eftir Martin A. Hansen, ið lýsir norrøna heimin alt frá steinøld fram í kristna siðmenning. Úr hesum víðfarna heimi kendi listarmaðurin seg runnan. Og tað gjørdist lívsverk hansara at lýsa hann.
Tað verður ov drúgført at reksa upp stakverk – um tey kunnu vit lesa í ævisøgum um Havsteen-Mikkelsen og í listfrøðiligum verkum annars. Eg fari tó til endans at nevna eitt, og tað er kanska størsta avbjóðing hansara sum listarmaður: »Setur Eiriks Reyða«.
Í 1970 varð avdúkað bronsurelieff, gjørt úr 21 ymiskum smáum og stór­um skepnum, felt í klett í Brøttulíð (Qagssiarssuk) í Grønlandi til minnis um Eirik Reyða og setur hansara har um ár 1000. Bronsan er nú eirað og stend­ur grøn móti reyða klettinum. Smá­børn klúgva í relieffinum, sum sýnir skips­stavn, reiðrarmann, ørn á flogi og hjúnini Eirik og Tjóðhild, ið vórðu jarðað her undir klettinum.
Sven Havsteen-Mikkelsen, ið var giftur Pamelu (Pam) Montgomerie úr Skotlandi, andaðist mettur av døgum 14. februar 1999.

- - -

Viðvendingur og endurnýggjari

Sven Havsteen-Mikkelsen var málari, grafikari og kirkju­listarmaður. Naturalistur ella abstraktur? Hann var so egin og lívsverk hans­ara so sermerkt, at ilt er at seta hann í bás saman við øðrum. Stevna hansara gekk heldur tvørturímóti tí, sum var uppi og ráðandi í samtíðini. Ímóti hesari ógvisligu flóðini av skepnuleysari, abstraktari list, neoekspressionismu, amerikanskum popp-kynstri, collage-máling og alskyns listablendingarsniðum. Sonevndu samfelagsviðkomandi sannroyndarlistina dró hann heldur ongantíð ar sær – myndir úr okkara tíð, merktar av vaksandi býarbúseting og ferðslu, framlopnari tøkni og politiskari øsing.
Alt, Havsteen-Mikkelsen royndi, var at halda og endurnýggja myndina av tí, ið var undan okkum – av teim lívstreytum, vit ikki skaptu sjálvi. Hann hevur sýnt okkum myndir av náttúruni og frumskepnum hennara og av mannahugsflogsins viðføddu brøgdum, sum geva seg til sjóndar í søgum og søgnum, í undirgangs- og uppreisnarsjónum. Hann er ein viðvendingur og endurnýggjari, ið gjørdi sáttmála sín við hitt upprunaliga fyri lívsins skuld. Tað lív, sum er latið okkum til umsorgan – ella til glatan.

— Ole Wivel: »Det oprindelige«. Um list Sven Havsteen-Mikkelsens