Jógvan Mørkøre
samfelagsfrøðingur
Miðflokkurin royndi seg fyrstu ferð við løgtingsvalið í 1994 og fekk tveir tinglimir valdar, Jenis av Rana sjálvur annar. Tordur Niclasen, sum hevði verið løgtingsmaður fyri Kristiliga Fólkaflokkin, Føroya Framburðs- og Fiskivinnuflokk var hin. Valið var eitt val, ið skakaði politisku floksskipanina. 11 flokkar stillaðu upp og 8 vunnu sær umboðan. Saman við Verkamannafylkingini var Miðflokkurin annar av teimum nýggju flokkunum á tingi og tóku tilsamans 5 tinglimir frá teimum gomlu flokkunum. Valið hevur mangan verið sæð sum eitt protestval, serliga tí at flokkar sum Verkamannafylkingin og Frælsisfylkingin stillaðu upp, tí teir mettu, at Javnaðarflokkurin og Tjóðveldisflokkurin høvdu svikið.
Spyrjari:Hetta reisir spurningin, um Miðflokkurin somuleiðis var eitt slag av protestflokki?
Jenis av Rana: Nei, tað haldi eg ikki, at tú kanst siga. Vit vóru nøkur, ið ikki trivust í Kristiliga Fólkaflokkinum, og sum tí tóku okkum úr og stovnaðu nýggjan flokk, ið vit valdu at nevna Miðflokkin. Hóast stevnuskráirnar vóru mest sum meinlíkar at byrja við, so sært tú við tíðini, at m.a. skriftstøð úr Bíbliuni koma at standa beinleiðis í stevnuskránni. Eitt ynski okkara, sum stovnaðu nýggja flokkin, var at fáa kristnitrúnna meira sjónliga í dagliga politikkinum.
Spyrjari:Hvat er so komið at vera størsti munurin á Miðflokkinum og tí Kristiliga Fólkaflokkinum, ið var, tosa vit um tey málini, tit hava roynt at framt?
Jenis av Rana: Her vil eg siga stríðið móti einkarrættinum hjá almennu fjølmiðlunum og stríðið fyri at kunna seta frískúlar á stovn. Og ivaleyst hava vit víst okkum at vera meira avgjørd fyri fullveldi í sjálvstýrismálinum.
Spyrjari: Tá ið fólk fóru at tosa um at stovna kristiligan fólkaflokk í Føroyum – also stigtakararnir til KrF - tá vóru fyrimyndirnar teir kristiligu flokkarnir í Evropa, eitt nú í Danmark. Tit í Miðflokkinum tykjast eitt sindur isolerað í so máta. Tit hava ikki sum flestu av hinum flokkunum leinkjur til samsintar flokkar á tykkara heimasíðu.
Jenis av Rana: Tað er rætt. Og sum tú kanska legði merki til í sambandi við seinasta fólkatingsval, so løgdu vit dent á, at vit ikki høvdu í hyggju at stuðla tí danska kristiliga flokkinum, um hann vann sær sess aftur á Fólkatingi, men at ávirka danskan politikk við teimum virðum, ið vit mettu okkum frægari til at umboða enn nakar danskur flokkur. Talan er tó ikki um nakað ynski um at vera isoleraður. Samstarv millum evropeiskar flokkar fer í stóran mun fram innan fyri ES-karm og snýr seg um ES. Miðflokkurin ynskir ikki, at Føroyar verða drignar inn í ES, so samstarv henda vegin er ikki so nærliggjandi. Hinvegin so eru vit í holt við at fáa eitt etablerað samstarv við norska Kristiliga Fólkaflokkin. Sum tú veitst, so er hesin flokkur ikki nakar lítil flokkur. Hann fevnir tí um fleiri vengur og rák. Nýggi formaður teirra, Dagfinn Høybraaten umboðar eina linju, ið vit kunnu kenna okkum aftur í. So vit hava seinnu tíðina fingið eitt gott samskifti í lag henda vegin og vænta okkum eitt etablerað samstarv í næstum.
Spyrjari: Tað, at Kristiligi Fólkaflokkurin tók sær heiti ”Kristiligur” og at tit tóku við og brúktu Bíbliuna sum argument fyri tí, tit í Miðflokkinum stóðu fyri, er follið mongum fyri bróstið, ið halda kristnitrúnna eiga sín lut í øllum flokkum. Mong kristin í øðrum flokkum hava kent seg stoytt av tykkum.
Jenis av Rana: Miðflokkurin var og er ein roynd at fáa trúgvandi,
sum jú meta seg at hava funnið tað ella tann rætta, at gera seg meira galdandi
við sínari trúgv á tí samfelagsliga økinum. Trýrt tú (sum hin persónliga
trúgvandi ger), at tú hevur funnið tað rætta, so er væl ólogiskt, sum mong
trúgvandi gera, at isolera teg við tíni trúgv, og lata tey, ið sambært tíni
áskoðan fylgja skeivari kós og skeivum leiðara, stýra tí samfelagi, tú og
tíni skulu liva í? Og trýrt tú, at bønin er sterkasta megin, ið til er, so
er ikki at isolera teg millum javnlíkar við hesari megini. Myndin av Miðflokkarfólki sum tey, ið halda seg hava patent uppá trúnna
v.m., er skapt av øðrum. Eg haldi meg tora at siga, at tú hevur ilt við at
finna hasa hugsanina aftur millum Miðflokkafólk generelt. Og sjálvandi eru
trúgvandi í øðrum, ja øllum flokkum. Vit halda bert, at royndirnar vísa, at
hesi, tá á stendur, standa einsamøll í sínum flokki við tí, tey halda vera
rætt. Tey skulu vera klár við sínum stuðli til líkt og ólíkt, men tá tey
biðja um stuðul til tað, teimum er kært, tá verður orðingin um at ”hvør
einstakur tinglimur stendur fríur í hesum máli” brúkt.
Spyrjari: Tit verða mangan skýrd at vera fundamentalistisk og í tí sambandinum samanborin við politiska rákið í USA, Moral Majority og evangelikanska táttin í Bush-politikkinum. Tit eru ikki heilt ólík í spurningum um fosturtøku og samkynd. Men í sosialum spurningum tykist at vera ein stórur munur.
Jenis av Rana: Tað er so mangt, sum skilur. Yvirhøvur er so nógv í amerikanskum politikki, ið vit ikki kunnu forlíka okkum við. Deyðarevsing til dømis er beinleiðis í stríð við tað, Bíblian lærir okkum um mannalívið. Og so tað, at tað ikki skal vera loyvt at hava morgunbøn í amerikansku skúlunum. Vit mæla til í okkara stevnuskrá, at morgunandakt skal vera fastur í fólkaskúlanum. Men annars er tað at verja og hjálpa hinum minni menta hjartamálið í okkara politikki. Í so máta kunnu vit ikki samanberast við tað, sum hin yngri Bush og hansara samsintu standa fyri.
Spyrjari: Hatta fær meg at spyrja, hvar tit sjálvi meta tykkum liggja á einum vinstra/høgra-skala. Mangan verða tit av eygleiðarum koyrd til høgru fyri miðjuna, kanska mest orsakað av støðu tykkara til mál sum rættindini hjá samkyndum. Men tá ið vit hyggja at sosiala politikkinum hjá tykkum og búskaparpolitikki, so liggja tit til vinstru. Kanska longri til vinstru enn nakar annar flokkur, taka vit støðutakan tykkara til søluna av Føroya Banka sum dømi.
Jenis av Rana: Tað er rætt. Tó so, at í málinum um sølu av Føroya Banka var tað ikki Miðflokkurin, men eg, sum gekk ímóti. Eg var rættuliga einsamallur við hasari støðuni; tó eg kenni á mær, at hetta hevur hug at broytast. Men nógv av hasum prátinum um vinstra og høgru er bundið at politiskum ideologium sum sosialismu og liberalismu. Tað er ikki nakað, ið vit lata okkum stýra av. Hjá okkum er tað Bíblian, ið er leiðandi. Tað ger tað trupult hjá fólki, ið vilja síggja alt í politiskt-ideologiskum perspektivi, at viðgera okkara politikk. Av tí sama verður tað mangan rangvørt, ið verður sagt um Miðflokkin.
Spyrjari: Ja, tit hava nógv um sosialpolitikk í tykkara stevnuskrá. Men einki, sum vísir til sosialismu. Hinvegin so siga tit í tykkara valskrá til seinasta løgtingsval, at alt almannaøkið eigur at verða endurskoðað ”so øll, ið tørva, fáa eina virðiliga hjálp eftir meginreglum Bíbliunnar (Es 58.7)”.
Jenis av Rana: Fyri okkum í Miðflokkinum er eingin ivi um, hvat ið Bíblian sigur um okkara skyldu at verja tann minni menta í samfelagnum móti ágangi og at hjálpa teimum, ið eru komin illa fyri ella í neyð. Tann boðskapurin er greiður og broytist ikki fyri tað, at tað er uppi í tíðini, at flokkar, ið fyrr gjørdu eina dygd burturúr at vera vinstrasinnaðir, í dag kappast um tekkjast miðjuni. Hjartað eigur at vera við. Tað ætla vit at gera meira burturúr, tá ið vit í næstum skulu bjóða okkum fram til eitt valskeið afturat. Tað sama sært tú aftur í okkara støðu til viðurskiftini millum rík og fátæk lond í heiminum, og at vit eru fyri at geva eina menningarhjálp, ið veruliga munar. Tað, at hjartað má vera við í politikki, skal vera okkara aðalmerki.
Spyrjari: Herfyri helt tú 1. mai-røðu á Vaglinum í Havn. Í nógvar mátar flættaði tú traditionell sosialistisk virði saman við boðskap úr Bíbliuni. Tú hevur m.a. eitt sitat: ”Ikki ein segði um nakað av tí, sum hann átti, at tað var hansara egna; nei, tey høvdu alt í felagsskapi.”
Jenis av Rana: Hatta sitatið er úr Bíbliuni. Tað stendur at lesa í Ápostlasøguni, og var eisini tað, sum eyðkendi liviháttin hjá teimum allarfyrstu trúgvandi. Her er alt sjálvsøkni farið.
Eingin munur er á lágum og høgum, eingin stættarmunur. Har var javnaður og har var brøðralag, sum eg sigi í røðuni.
Spyrjari: Ja, har hevur tú tveir triðingar av kendu paroluni frá fronsku kollveltingini, men har sum tað vanliga hevur verið ”frælsi, javnaður og brøðralag”, sigur tú ”frelsi” í staðin fyri ” frælsi”. Tú leggur fyri við at siga, at tú vilt tosa um frelsu. Seinni sigur tú "um frelsu/frælsi" - og tá ið
tú so tekur paroluna frá fronsku kollveltingini í 1789 fram, skrivar tú
orðarætt "frelsi, javnaður og brøðralag". Orðini frelsa og frælsi renna
saman til eitt!? - At tú leggur annað í hetta enn eitt retoriskt orðaspæl,
haldi eg meg skilja, tá ið tú setur Frelsaran í samband við "tað ultimativa og
fullkomna frælsið". Hetta kundi eg hugsað mær at fingið teg at sagt eitt
sindur meira um. Tykkara fatan av frælsi í politikki. Og avmarkingar í
hesum.
Jenis av Rana: Bíbilska orðið frelsa, sum jú er so kent fyri umvending til
kritnitrúnna v.m., kemur av frummálsorðinum Sozo. Hetta orðið rúmar tí at
verða settur frælsur frá øllum hugsandi fylgjum av syndafallinum, allari tí
oyðileggjan, sum tað førdi við sær. Tvs. at tú gerst frælsur til t.d. at
kunna broyta kós frá helheimi til Himmals, at verða loyst(ur) frá bundni
til t.d. lastir ( rúsdrekka/ evnir v.m. ), verður settur í frælsi frá
sjúku, fíggjarligum ófrælsi v.m. v.m. v.m. Hetta frælsið, sum Jesus vann
okkum við krossdeyðanum, eiga vit. Men fyri mong er tað í hugaheiminum ov
smalt, snýr seg mangan bert um tað at skifta kós frá helheimi til
Himmals. Men tað er nógv, nógv breiðari enn so, tað frælsi Jesus ynskir at
seta menniskja í. Eitt fantastiskt hugtak, sozo, ein ótrúligur møguleiki,
tað ultimativa frælsið - ella frelsan um ein vil. Frælsi= frelsa -
ein fantastisktur møguleiki hjá hvørjum einstøkum at taka til sín.
Spyrjari: Tykkara fatan av frælsi og hvat tað inniber fyri politikk kann her tykjast at bresta saman við eina liberalistiska fatan. Vit vóru inni á bannið móti morgunandakt í USA. Tit siga, at reglulig
morgunandakt eigur at vera í øllum fólkaskúlum. Hinvegin so hevur
spurningurin um "intelligent design", tá ið undirvísingartilfar skal
loyvast, verið opin í nógvum amerikanskum statum, serliga í sonevnda Bíbliubeltinum. Tað
fær meg at spyrja, um tað er tað sama, tit sipa til, tá ið tit siga, at orð
Guds, Bíblian, eigur at vera grundarlagið undir frálærutilfari, og eigur
frálæran á ongan hátt at mótstríða Bíbliunnar boðskapi. Ella v.ø.o.: Eigur
útviklingslæran hjá Darwin at verða útihýst t.d.?
Jenis av Rana: Ja, heilt erligt, so meta vit, at mangan størri trúgv skal til fyri
at góðtaka tilvildarligu og stak óvísundaligu hypotesum Darwins, enn til at
trúgva boðskapi Bíbliunnar. Boðskapurin um hann, fyri hvørjum ein dagur er
sum túsund ár, og túsund ár er sum ein dagur, er fyri okkum eingin
trupulleiki at trúgva, góðtaka og grunda lív, læru og frálæru. Tað fevnir eisini um frálæru í skúlunum.
Spyrjari: Í tí sama brotinum um frálærutilfarið siga tit, at "bert játtandi
trúgvandi eiga at kunna undirvísa í kristni". Hvat merkir hetta í grundini?
- Og hvussu hugsa tit tykkum hetta framt politiskt og umsitingarligt?
Jenis av Rana: Vit hava størri trupulleikar at skilja, hvussu nakar er førur fyri, og
hvussu nakar megnar at undirvísa í einum faki sum tey als ikki trúgva
uppá. Tað kann ikki vera lætt, og tað man vera trupult at engagera seg
og ljóða trúverdur í tí, ein ber fram. Her er talan um so grundleggjandi
frálæru, at tað burdi verið trupult at sagt frá, uttan at havt eitt
persónligt forhold til tað. Hvussu tað skal fremjast í praksis? - Vitan um slíkt krav ella ynski frá skúlans síðu átti væl heilt automatiskt at fingið lærarar at hildið seg frá at halda seg
til at undirvísa í kristni, um teir ikki eru persónliga kristnir - vildi eg
meint. Men Berufsverbot - nei, eins og vit siga í spurninginum um
fosturtøku, so trúgva vit ikki uppá, at eitt forboðssamfelag loysir nakrar
trupulleikar - tvørturímóti.
Spyrjari: Brot úr Bíbliuni ganga aftur í stevnuskránni. Síggja tit hesi sum
ófrávíkilig boð, sum okkara lóggáva eigur at laga seg eftir? Tvs. allir
føroyingar. Ella er hetta at fata sum tykkara grundgeving fyri, hví
Miðflokkurin vil fremja eitt ávíst mál? - At tit eru leidd av hesum til ein
ávísan politikk?
Jenis av Rana: Alt, sum hevur við tað andaliga, tvs. Guðslívið at gera, er frívillugt.
Tó, fyri okkum sum flokk leiða vegleiðingar Bíbliunnar okkum m.a. til
konkretan politikk á flestu økjum, og vit vildu ynskt, at Bíbliunnar
leiðbeiningar vórðu fylgdar í myndan av lógarverki okkara (júst mótsatt tí, sum
annar uppskotsstillarin førdi fram undir viðgerðini av 266 B á løgtingi). Men alt, sum
hevur við tað andaliga at gera, er og verður eitt tilboð, sum vit taka við
ella vraka. So er á tí persónliga økinum, og so verður eisini við Bíbliuni
sum aktivum leikluti í politikki. Tú kanst ikki brúka hana til at noyða
fólk við - tá missir hon sítt virði.
Spyrjari:Nú hava vit gjørt eitt sindur burtur úr tykkara støðu í Miðflokkinum til sosialar spurningar og tykkara pláss á einum vinstra/høgra-skala.Men har er ein onnur dimension í føroyskum politikki, ið fyllir nógv. Spurningurin um loysing/samband – ella fullveldi/samband, um tú vilt. Henda dimensiónin kann eisini verða toygd til at fevna um ES-spurningin. Tit eru rættuliga avgjørd bæði í ES-málinum og í spurninginum um at taka fullveldi. Tit eru ímóti ES-limaskapi. Og fyri fullveldi. Men eg síggi tykkum ikki grundgeva út frá Bíbliuni fyri hesum í tykkara stevnuskrá.
Jenis av Rana: Nei, tað átti kanska at staðið klárari. Vit eru ímóti limaskapi í ES, m.a. tí hesin felagsskapur ikki vil hava Kristindómin nevndan í teirri ætlaðu grundlógini. Í seinastuni hevur Angela Merkel orðað seg rættuliga kontant í so máta. Harumframt síggja vit henda felagsskap sum ein klubbi av ríkum londum, sum byggir garðar rundan um seg fyri at halda fátækum fólki og fátækralondum uttanfyri. Tað stríðir ímóti tí, sum vit halda framkomin lond hava skyldu til mótvegis menningarlondum og teimum fólkum, ið har búgva. Men yvirhøvur duga vit ikki at síggja, hvussu Føroyar kunnu hava nakað sum helst at siga, fara vit upp í henda felagsskap. Tað verða onnur, ið koma at taka allar avgerðir.
Tá ið tað snýr seg um fullveldi, so síggja vit Føroyar sum eitt einastandandi skaparverk frá Guðs hond. Her eru allir møguleikar til staðar at skapa eitt Paradís á fold. Tilfeingi, land og fólk. So har er eingin orsøk at siga avgerðarrætt frá sær fyri at fáa pening úr øðrum landi. Tað er at brúka teir framúr góðu møguleikar, sum Guð hevur givið okkum fyri at skapa eitt gott samfelag.
Spyrjari: Tit standa tykkum væl í veljarakanningum í løtuni. Tann seinasta, sum Gallup gjørdi, spáddi tykkum at fáa 4 tinglimir aftan á eitt komandi væl. Tað ger tað ikki óhugsandi, at tit koma við í eini samgongu. Um so verður, hvørji málsøki vilja tit leggja dent á at sleppa at umsita?
Jenis av Rana: Familjumál, tvs. sum partur av tí, ið Almannaráðið fyrisitur. Og heilsumál. Men okkum hevði eisini dámt at sloppið at umsitið mentamál. Ella fíggjarmál, nú vit hava fingið Karsten Hansen afturat okkum, sum er væl royndur á hesum økinum.
Spyrjari: Um tú skuldi verið meira nágreiniligur viðvíkjandi serligum málum, tit vilja fremja?
Jenis av Rana: Fáa talið á fosturtøkum niður. Vit vilja helst fáa tað skipað, so eingin fosturtøka verður yvirhøvur. Tað merkir ikki, at vit billa okkum inn, at til ber at lóggeva og siga null fosturtøkur. Vit síggja tað heldur sum okkara uppgávu at stuðla fólki, m.a. fíggjarliga, sum í dag kenna seg kroyst til at taka fosturið av sosialum ávum. Men annars er tað at fáa hjartað inn í politikkin, sum í dag kann tykjast kaldur og hjartaleysur. Málið við Lítla Peturi eigur at verða kannað til botns, so vit ongantíð koma í eina líknandi støðu aftur. Mál eru av líknandi slag innan fyri heilsuverkið, ið rópa eftir eini hjartagóðari viðgerð. Onnur mál eru at fáa beint fyri fíggjarliga monopolinum hjá almennu fjølmiðlunum, at gera nakað veruliga munagott á umhvørvisøkinum, at stuðla einligum forsyrgjarum, at geva barnafamiljum betri kor – eitt slag av rabattskipan, tá ið familjur fáa fleiri børn. Ja, og barna- og eldrakekkar, sum vit kenna tað úr øðrum londum. At fáa longt tíðarskeiðið í sambandi við burðarfarloyvi liggur somuleiðis frammalaga.
Spyrjari: Hvat slag av samgongu vilja tit helst virka í? Skal tað vera ein, ið vil fremja fullveldi, ella ein, ið leggur dent á tey sosialu málini?
Jenis av Rana: Tað sosiala liggur fremri, um vit noyðast at velja ímillum. Til tað síggja vit eina samgongu millum Sambandsflokkin, Tjóðveldisflokkin og Miðflokkin sum eitt gott boð. Ja, nú varð Javnaðarflokkurin ikki nevndur, men tað skal ikki skiljast, sum at vit ikki eisini síggja góðar møguleikar fyri einum samstarvi við honum.
