Búskaparkreppur og avleiðingar
Tá vit tosa um búskaparkreppur, so ljóðar tað ofta sum um, at øll verða rakt og fáa tað trupult við teirra privatbúskapi o.a. - missa hús og heim, noyðast at flyta av landinum, sleppa ikki at ferðast, vánaligan mat á borðið, ongi nýggj klæði á kroppin o.a. Jú, øll verða rakt, men tað eru also nakrir samfelagsbólkar, sum verða nógv harðast raktir, tá tíðirnar broytast munandi, meðan restin lítið og onki merkir, svarandi til eitt lítið lot av mótvindi.
Sostatt er tað ein góð orsøk til at ansa væl eftir, at ein búskapur í einum landi ikki kemur sær í fíggjarligt óføri ella eina búskaparkreppu, nevnliga fyri at verja teir meira sárbæru samfelagsbólkar, sum jú fylla nógv í samfelagnum, sum borgarar - arbeiðsmegi ella lønmóttakarar o.a.
Kreppur kunnu verða ymiskar í styrki, tá tær taka seg upp og til vend kemur í aftur til meira normalan tilstand - V-kreppa, U-kreppa o.a. Kreppur kunnu koma uttanhýsis frá og/ ella innanhýsis frá. Kemur ein kreppa uttanhýsis frá uttan at vit kunnu gera nakað serligt við tað, so er umráðandi, at vit hava eitt útgangsstøðið í búskapinum, har vit megna at standa ímóti tí, sum rakar búskapin, eitt nú við at seta pening av hjá tí almenna til virksemisskapandi løgur.
Búskaparkreppur hava, ikki óvæntað, nøkur skaðilig árin við sær, t.e. arbeiðsloysi, fráflyting, íløgusteðgur í vinnuni o.a. - og eru tær nóg ógvusligar, so hava tær eisini við sær nakrar sosialar avleiðingar. Í slíkum førum er neyðugt hjá tí almenna at føra ekspansivan fíggjarpolitikk fyri at minka um hesi skaðiligu árin og útjavna sveiggjini. Í Føroyum verður førdur ekspansivur politikkur í bestu tíðum við ongum arbeiðsloysi og enntá verður skuld akkumulerað í løtuni og komandi árini, bæði hjá landinum og kommununum. Spurningurin er so, hvussu væl fyri tað almenna verður at føra neyðugan ekspansivan fíggjarpolitikk um niðurgongd kemur í búskapin.
Nøkur lond eru meira viðbrekin fyri ávirkanum á búskapin enn onnur - eitt nú eru Føroyar sera heftar at okkara tilfeingisvinnu og framleiðsluvinnu. Sambært Hagstovuni fevnir tilfeingisvinna um landbúnað, fiskiskap, ali- og kryvjivirki og ráevnisvinnu. Framleiðsluvinnur eru fiskavøruídnaður, skipasmiðjur, aðrar smiðjur, byggivinna, orkuveiting o.a. Fiskur og fiskaúrdráttir svara til 97% av útflutningsvirðinum hjá Føroyum.
Hvørjir bólkar og persónar verða harðast raktir
Hyggja vit søguliga eftir kreppum, og eisini í Føroyum í 1990´unum, so raka kreppur harðast - og hvørja ferð - nakrar ávísar bólkar í samfelagnum, nevnliga t.d.:
- Fólk, sum liva í fátækraváða - eitt rættuliga stórt tal av vaksnum og børnum
- Familjur og persónar við lágari inntøku - máta við miðalinntøku ella medianinntøku
- Støk foreldur við lágari inntøku
- Ófaklærd
- Fólk uttan útbúgving
- Ungfólk og ungdómsarbeiðsloysi: Ungfólk, sum júst eru útbúgvin ella júst komin á arbeiðsmarknaðin, eru serliga sárbær. Tey hava stutta starvstíð og fáar royndir og tí lættari at siga upp. Tey kunnu uppliva meira longri-varandi avleiðingar við at missa teirra fyrsta starv o.a.
- Móttakarar av almennum veitingum (trygdarnetið skert)
- Geografiskur ójavni: Búskaparkreppur kunnu skapa enn størri ójavna millum ymiskar landslutir/ øki í landinum. Eitt nú sum gera støðuna verri fyri familjur við vantandi útbúgving, sum búgva í einum øki við avmarkaðum arbeiðsplássmøguleikum
Um vit siga, at láginntøka er millum 0 og 250 tús.kr., so eru t.d. yvir 11.000 føroyingar í hesum bólkinum 15-66 ár, sambært Hagtalsgrunninum hjá Hagstovuni.
Øll hesi eru í nógv størsta vanda fyri at blíva uppsøgd og móttakarar av veitingum eru í vanda fyri at fáa lægri veitingar, tí tað almenna skal spara. Undir kreppuni í 1990´unum í Føroyum vaks arbeiðsloysi sera nógv og lønargjaldingar minkaðu munandi.
Allir hesir bólkar eru í einari sárbærari støðu, í og við, at teirra størv ofta eru tey fyrstu, sum verða spard vekk og eru annars ikki polstraði ella bjálvaði fíggjarliga við uppsparing o.a. til at standa í móti við.
Allir hesar bólkar koma at vanta pening, bæði til fastar útreiðslur og tiltøkupening fyri at megna eina kreppu ella niðurgongd. Fastar útreiðslur eru t.d. húsaleiga, el-rokning, gjald fyri barnaansing, viðlíkahald av bili og bústaði, telefon o.s.fr. Tiltøkupeningur er tann upphædd, sum ein hevur til taks, eftir at allar fastar útreiðslur eru goldnar.
Tað nýtist ikki at verða ein verulig kreppa, sum skapar trupulleikar fyri hesar bólkar - tað er nóg mikið við høgari inflatión og rentuhækkingum, uppsteðgur og niðurgongd. Vit hava sæð nýliga, hvussu hesir bólkar komu undir trýst í tíðarskeiðnum við koronu og eftirfylgjandi. Landið veitti í hesum sambandi nakrar hjálparpakkar fyri at mótvirka einum størri búskaparligum skrædli fyri hesar bólkar o.a.
Politiska skipan skal hava serligt fokus á sárbærar borgarar
Tí er so umráðandi, at politiska skipanin ansar eftir samfelagsbúskapinum og roynir at verja samfelagið móti kreppum ella álvarsligum fíggjarligum haldføristrupulleikum - og er uppá forkant við loysnum og átøkum fyri, at vit ikki enda í slíkum støðum og skulu liggja á knøunum at finna loysnir, sum verða trýstar í gjøgnum av øðrum enn okkum sjálvum.
Undir kreppuni í 1990´unum minkaði fólkatalið við eini 4.500 í 6 ár og nøkur túsund valdu at flyta av landinum orsaka av kreppuni (meginparturin kom ongantíð aftur til Føroya at búgva).
”Jeg kan ikke forstå, hvad en regering skal gøre godt for, hvis det ikke er for at hjælpe de svage. De stærke skal sgu nok klare sig.” - Kim Larsen
Ongantíð aftur
Ein beinleiðis orsøk til stóru minkingina í fólkatalinum og fólkafráflytingina í 1990´unum var politiska vanstýringin hjá landinum og kommununum, og ein kreppa, sum legði búskapin í sorl, umframt menti seg til eina sosiala kreppu, sum skapti mismót og mistrivna. Var undir lestri í Danmark, tá kreppan tók sett upp og var síðan frá 1991 sjálvur við til at rudda upp í øllum ”køstunum” hjá landinum og kommununum í 6 ár - á Fíggjar- og búskapardeildini í Tinganesi, nú Fíggjarmálaráð.
Minnist onkra happandi viðmerking til mín undir lestrinum í Danmark, beint áðrenn eg kom heimaftur at byggja land í Føroyum, sagt við einum smíli: ”Skyd en færing og spar i skat” - hetta má og skal ikki henda aftur.
Tørvur á einum nýggjum verkamannaflokki
Tá mann av royndum sær stóra týdningin av, at omanfyri nevndu bólkar í samfelagnum hava eina sterka umboðan í politisku skipanini, sum røkir teirra serligu áhugamál, so hevur verið frammi hugskotið um at stovna ein nýggjan verkamannaflokk - nevnt av formanninum í Havnar Arbeiðarafelag, Heri Reynheim. Tey hava sæð skriftina á vegginum, nú tað stundar til eitt komandi løgtingsval.
Reidar Nónfjall
