Hóast hugtakið dokumentarisma er av nýggjari uppruna, var tað júst hetta, sum danski amerikanarin Jacob A. Riis framdi, tá hann gekk runt millum kroysurnar í fátækrabýlingunum í New York við einum einføldum myndatóli og spildurnýggja undrinum blitsinum: Hann dokumenteraði fyri øllum landinum og fyri alla framtíð ómenniskjaligu livikorini í heimsins skjótast vaksandi og máttmiklasta býi, New York.
Fekk ein
amerikanskan kjans
Tað var seinast í 1800 talinum, at hin fátæki tilflytarin úr Danmark fekk ein kjans sum politiraportari á blaðnum New York Tribune.
Upprunaliga var Jacob A. Riis ein fátækur dansku timburmaður sum, eins og túsundatals onnur, leitaði sær eydnuna í nýggja heiminum vestanfyri.
Hann kom til USA í 1870 og aftan á nøkur svong og niðrandi ár sum landastrok og leysarbeiðari, har hann var um reppi at missa mótið, var hann so heppin at verða settur í starv sum journalistur á New York Tribune. Nøkur ár og nógvar viðurkenningar seinni eisini á hámetta blaðnum The Sun.
Í ørindum sum politiraportari fekk hann høvi at koma inn í djúpastu loynikrókarnar í fátækrabýlingunum á Manhattan, har Soho, East Village og Chinatown eru í dag. Hetta vóru øki, har tú skuldi halda teg innandura, tá myrkrið fjaldi skuggarnar í smogunum; har armóðin var so nívandi og lógarbrotini so lemjandi, at tey toldi ikki dagsins ljós.
Avdúkaði tað ljóta
Tað óvanliga, og fyri nógvar lesarar provokerandi, við greinunum hjá Riis var, at hann dokumenteraðu samfelagsins ljótastu síður við myndum og teksti. Vanliga vóru greinirnar bara tekstur. Og vanliga tóku fotografar einans vakrar náttúrumyndir ella uppstillaðar studiomyndir.
Men her var skuggasíðan av amerikanska dreyminum borðreiddur á forsíðuni aftur við morgunkaffinum. Myndir av teimum miseydnaðu tilflytarunum. Av indianarum, sum høvdu leitað sær inn í býin. Av littum eftirkomarum hjá afrikanskum trælum. Fátøkum írum, vónríkum spaniólum og snildum italienarum. Øll somul trunkað saman í skirvisligum smáttum við rottum, ruski og menniskjalorti slongt millum berføttu børnini.
Hetta, samstundis sum, at Riis sjálvur var ímyndin av amerikanska dreyminum: Fátæki tilflytarin við gullmedaljong við kærleikshárlokki um hálsin og teppinum, sum mamman reivaði hann í sum nýføðing, sum dróg út í heimin at leita sær eydnuna.
Og sum í einum veruligum ævintýri, skuldi hann so grúviliga nógv ígjøgnum, áðrenn ljósið til endans fann inn til hansara og lýsti á hansara lívsleið.
Sosialur reformistur
Hetta var eftir at hann sum myndamaður, fyrilestrahaldari og rithøvundur, og ikki minst sum avdúkandi journalistur og reformistur, gjørdist kendur og fekk vinir og vald, so til bar at bøta um livikorini hjá veikastu borgarunum.
Ikki við europeiska olmussutankanum sum grundvøllur, men við at stuðla tiltøkum og at vera virkin í Good Gowerment rørsluni, sum stríddist fyri at koma til lívs politiska ómegd og korruptión, og í sonevndum Settlement Houses, har endamálið var at styrkja bondini millum vælútbúnu miðalstættina og niðastu samfelagsklassarnar. Hetta vóru borgarahús, har børn, ungdómar og kvinnur í røttum anglesaksiskum anda vórðu eggjað til at taka ábyrgd, og har sjálvsálitið og heimsmyndin varð styrkt. Ella á barnaheimum, har børnini lærdu at gerast meiri sjálvbjargin enn upphavið, tey vóru borin til.
Ein klassikari
Serliga fekk hann nógv viðhaldsfólk eftir at hava skrivað bókina How the Other Half Lives, har myndir og tekstir fortaldu ósøgdu søgurnar um »hina helvtina«. Bókin gjørdist metseljari og telist í dag millum klassikararnir í amerikonskum bókmentum.
Riis giftist tvær reisir. Fyrra giftan var við ungdómskærleikanum, Elisabeth, heiman úr Ribe. Tey fingu fimm børn saman. Tvey ár eftir at hon doyði sum 52 ára gomul, giftist hann uppaftur í 1907. Hesaferð við vinkonuni Mary Phillips, sum var 28 ár yngri enn Jacob A. Riis.
Mentorur hjá Roosevelt
Sum besti vinur og mentorur fyri sosiala reformistin Theodore Roosevelt, kom Jacob A. Riis uppaftur tættari at valdinum, tá Roosevelt gjørdist forseti landsins í 1901.
Áðrenn hetta høvdu hann og Riis úr at gera á sosiala økinum í New York. Riis, sum gravandi og avdúkandi journalistur, og Roosevelt sum politiovasti og seinni eisini sum politikari.
Í hesum vinarlagi fekk Roosevelt gagn av, at Riis var so kendur í býlingunum, har mesti kriminaliteturin fór fram, og eitt drúgt og fruktargott samstarv teirramillum hevði við sær, at nógvar ítøkiligar kommunalar verkætlanir vórðu framdar í verki. Eitt nú vatnveiting, heilsuviðurskifti, ruskinnsavnan og oyðan av fátækrabýlingum, sum vóru óhóskandi hjá fólki at liva í.
Danski amerikanarin, sum av forsetanum varð róptur »ein perfektur amerikanari«, gjørdist fastur gestur í Hvíta Húsinum, tá Roosevelt gjørdist forseti, og hansara metingar og meiningar vóru høgt í metum.
Goymdar og gloymdar
Tað løgna við myndunum hjá Riis er, at tær eitt langt tíðarskeið vóru farnar í gloymskuna. Myndirnar eru tyknar yvir eitt styttri tíðarskeið um ár 1880, og Riis brúkti tær á rundferðum sínum kring landið, tá hann helt fyrilestrar. Eisini vórðu tær prentaðar í bløðunum um sama mundið og í áður nevndu bók. Men Riis sá ikki seg sjálvan sum fotograf. Heldur sum skrivandi journalist og reformist.
Riis doyði í 1914. Men nústanni í 1945 komu myndirnar av tilvild undan kavi aftur. Hetta var, tá gomlu húsini, sum familjan Riis hevði búð í eini 60 ár frammanundan, skuldu rívast niður. Onkur kom fram á ein kassa við myndunum í og setti hann á trappuna hjá soni Riis, sum tá var ein tilkomin maður. Hesin visti, at býarsavnið í New York saman við einum russiskum fotografi, Alexander Alland, hevði leitað eftir myndunum. Nú kundi sonurin lata savninum hundraðtals glasplátur við týðandi myndum av døkkastu søguni í býnum. Myndirnar, sum vóru merktar av tíðarinnar tonn, vóru handfarnar sum dýrgripar, skornar til og síðan var ein stór framsýning í býarsavninum, har arvurin eftir Riis kom til sín rætt.
Eftirmælið Riis hevur verið ómetaliga positivt í USA, har hann telist millum fremstu myndafólkini. Ikki fyri myndagóðskuna sum so, men fyri tað slóðbrótandi og týdningarmikla arbeiði hann legði eftir seg. Eitt vandamikið arbeiði, sum hevði so nógvar góðar søgur við sær. Sum ein perfektur amerikanari.
