Tunlar og einskiljingar

Jonhard Eliasen
------


Vegakervið skal útbyggjast við tunl­um um Skopunarfjørð og millum Skálafjørðin og Havnina. Hesin boðskapur frá politisku skipanini er greiður. Ógreitt er tó, hvussu íløgurnar skulu fíggjast.
Við at lánsfíggja íløgurnar er vandi fyri, at skuldin hjá landinum gerst kostnaðarmikil, líka mikið um aðrar eindir enn landskassin standa fyri íløgunum ella ikki. Íleggjarar og ratingstovnar hyggja ikki bert eftir landskassanum, tá ið avgerð verður tikin um at veita fígging, men eisini at partafeløgum og øðrum eindum uttan fyri landskassan, sum eru nær tengdar at landskassanum og politisku skipanini.
Verandi samgonga hevur ikki fingið tamarhald á lands­kassa­hall­inum, hóast búskaparligu for­treyt­irnar hjá okkum eru munandi frægari, enn tær eru hjá flestu londunum í Evropu. Hallið í fjør varð hægri enn árið fyri. Og hallið í ár verður munandi hægri enn í fjør.
Við verandi fíggjarlógarkarmi fyri komandi árini eru útlit til, at bruttoskuldin hjá landskassanum um fá ár fer upp um 6.000 mió kr. Nakrar túsund mió kr skulu leggj­ast afturat hesi upphædd í sam­band við virðið á eftirlønum til tænastumenn, landsstýrisfólk og onnur. Her er talan um skuld, sum enn ikki er sjónlig í roknskapi land­sins. Fíggingin av nevndu undir­­sjóvar­tunlum – og seinni ein­um tunli undir Suðuroyarfjørð við – er tí ein avbjóðing.
Tá ið politisk avgerð verður tikin um at binda landskassan (beinleiðis og óbeinleiðis) til lánsfígging, er neyðu­gt at hava í huga, at økt skuld kann hava við sær, at ratingin vers­nar og at rentuútreiðslurnar við hesum vaksa. Somuleiðis eiga atlit at verða tikin til, at rentustøðið í søgu­ligum høpi er lágt, og at støð­ið um nøkur ár kann gerast mun­andi hægri, enn tað er í dag. Við hes­um er tí ikki óhugsandi, at árligu rentuútreiðslurnar hjá lands­kass­anum økjast við 200-400 mió kr í mun til núverandi støði.

Einskiljing
Landsstýrismaðurin í fiskivinnu­mál­um, Jacob Vestergaard, hevur fyri kortum lagt upp til kjak um einskiljingar. Hetta er viðkomandi mál at seta á dagsskrá, tí bæði fólka­ræðislig og búskaparlig frambrot kunnu fáast í lag, um politiska skip­anin megnar at handfara hetta málið skynsamt.
Kjakið, sum Vestergaard leggur upp til, snýr seg um landsjørð. Ogn­irnar kunnu ‘realiserast’, sum hann málber seg. At realisera merk­ir vanliga, at jørð ella onnur ogn verður seld - at ognin verður um­gjørd til peningaogn, sum síðan aftur kann fara til nýtslu ella keyp av øðrum ognum, t.d. tunlum. Fyri at finna fram til ‘rættan’ søluprís er neyðugt at skipa søluna við útboði og kunnu leiðreglurnar fyri einskiljingar, sum landsstýrið áður hevur kunngjørt, nýtast í hesum høpi.
Vildi tó ynskt, at einskiljingarnar, sum Vestergaard ynskir umrøddar, eisini fevndu um onnur øki enn landsjørð.
Í altjóða høpi verður sagt, at ein­skiljing fer fram:
1. tá ið almenn fyritøka við sølu ella á annan hátt verður latin privatum til ognar
2. tá ið jørð, bygningar, maskinur og annar framleiðsluútbúnaður hjá tí almenna verður latin pri­vatum til ognar
3. tá ið framleiðsla av tænastum, sum tað almenna hevur staðið fyri, verður útveitt til privat
4. tá ið íløguverkætlanir verða skipaðar í ‘almennum-privatum samlagi’ og
5. tá ið alment náttúru-tilfeingi verð­­ur latið privatum at gagn­­nýta við ella uttan tíðar­av­mark­ing

Við hesi allýsing í huga gerst greitt, at einskiljingar hvørt ár fara fram í stórum. Hugsi her fyrst og fremst um einskiljingar, sum Fiskimálaráðið stendur fyri, og sum støðugt fara fram við útluting av fiskiveiðirættindum í føroyskum sjógvi og øðrum farvatni, har Føroyar í samráðingum við onnur lond hava vunnið sær rættindi.
Í einskiljingarhøpi er her talan um týdningarmikil virði, sum eru í lands- og tjóðarogn. Út­lut­ingarhátturin í sambandi við hetta tilfeingið er tó millum teir mest óhepnu, ið hugsast kunnu, tí hann hóttir rættartrygdina og elvir til korruptión. Undantak kann sigast at vera marknaðarliga útlutingin av 13,3% av makrelkvotuni, sum ásett varð fyri árið 2011.
Ógreiða og ikki-marknaðarliga prísásetingin í sambandi við út­luting av fiskiveiðirættindum er í løtuni nógv tað størsta málið, sum politiska skipanin átti at raðfest fram um øll onnur vinnu- og fíggj­ar­mál. Útlutingarskipan eigur at verða fingin í lag, ið avmarkar grovu kappingaravlagingina inn­an sjálva fiskivinnuna og ta kapp­ingar­skeikling, sum galdandi er millum fiskivinnuna og aðrar vinnur.

Veiðirættindamarknaðurin
Innan veiðirættindamarknaðin hev­ur gongdin seinnu árini verið tann, at virkin sekunderur marknaður við veiðirættindum hevur tikið seg upp. Á hesum óskipaða og gráa marknaði verða veiðirættindini prísásett eftir marknaðartreytum. Órógvandi fyri hendan marknaðin er sjálvandi, at veiðirættindi undir verandi lóggávu ikki kunnu seljast og keypast millum fyritøkurnar, uttan at amboðini - skipini - fylgja við í handlinum. Somuleiðis er lítið gjøgnumskygni galdandi á hesum sekundera marknaði. Politiska skip­anin hevur - undantikið roynd­­ina, sum varð gjørd í 2011 á Fiska­­mark­naða Føroya - ikki ynskt pri­mera marknaðin at virka. Ein­­asti, sum ikki skal hava loyvi at finna marknaðarligan prís á veiði­rættindum, er ultima­tivi eigarin – hin føroyski skatt­gjald­arin.
Miðalprísurin á makrelveiði­rætt­indunum, sum landið seldi í 2011, var 360 oyru/kg. Hægstu boðini táttaðu í 6 kr/kg. Við verandi kvotunøgdum av makreli, sild og øðrum er neyvan torført at ímynda sær, at trupulleikar at fíggja út­bygg­ing av undirstøðukervinum til at binda suður- og norðurøki saman ikki nýtast at vera so stórir. Hetta, sjálvt um roknað verður við munandi lægri miðalprísi enn honum, ið staðfestur varð í 2011.

Fígging av Sandoyartunli v.m. við einskiljingum
At tingfólk, sum fram um alt siga seg ynskja, at Eysturoyar- og Sand­oyartunlar gerast veruleiki, ikki vísa á sølu av veiðirættindum og einskiljingar annars, er mær ein gáta.
Munandi íkast til fígging av sam­felagsútbyggingum kundi verið útvegað við marknaðarligari útluting av nýtslurættindum til náttúrutilfeingi, har talan er um ‘tjóðarogn’.
Í øðrum førum, har talan um almennar ognir, og sum hóska seg at liggja undir vanligum privatum ognarrætti, eru eisini møguleikar.
Lítið høpi er í hjá okkum skatt­gjaldgjaldarum - umvegis lands­kassan og politisku skipanina – at eiga í t.d. BankNordik og Realinum. Sama kann sigast um ognir okkara í SEV og Føroya Tele, sum ikki hava við grundleggjandi kervispartin at gera.
At ‘realisera’ hesar ognir og í staðin brúka peningin til sam­ferðslu­útbyggingar gevur meining. Vil, sum skattgjaldari, nógv held­ur vera ‘eigari’ av Viðareiðis-, Eyst­ur­oyar-, Sandoyar- og Eysturoyartunli enn ‘eigari’ av t.d. landsjørð og flestu av almennu fíggingarstovnunum.
Og um rætt verður atborðið, skuldi peningur eisini rokkið til at raðfest íløgur til fróðskaparsetur á altjóða støði og onnur øki, sum veruliga kunnu gera mun, um ræð­andi demografiska gongdin skal vendast.