Grøn, blá og siðsøgulig øki eiga at verjast framyvir

Nógv kjak hev­ur seinastu tíð­ina verið um stað­set­ing­ina av nýggj­ari Argja kirkju við Sandá. Un­d­i­r­sk­r­ifta­inn­savning hev­ur verið at mót­mæla byggingini. Mótm­ælis­bólk­ur er á Face­book við heit­i­num “Varð­veitið frí­økið við Sandá”. Áhugafelagið “Nátt­úru­fylkingin - Sandá at frama” er stovn­að. Felagsskapurin “Havn­ar hugni” hev­ur mótmælt bygg­ing­ini. O.s.fr.

Hetta minnir nógv um kjak­ið, ið áður hevur verið um hvat niðaru Hoydalar skulu brúkast til. Undir yv­ir­skrif­t­ini “Hoydalar – sjálvandi fríøki alt sum tað er” skriv­aði eg í 2017 hesi orð - send Ment­a­mál­a­ráð­num og Sosi­ali­num:

“Um nøkur ár verð­ur einki stud­ent­a­skúla­virk­semi longur í Hoydølum. Tí verð­ur spurt hvat økið skal nýt­ast til framyvir.

Talan er um eitt tað virð­is­mesta økið í øllum landi­num, og sum vera man er stórt trýst at sleppa at nýta hetta økið til eitthvørt vinn­u­ligt ella alment virksemi. Tó, í síðsta enda vil hetta øk­ið hava allarstørst virði, um tað ikki verður fylt við arbeiðsplássum. Jú minni ar­beiði, tess betri rúm fyri frí­tíð­ar­a­k­tivitetum og nat­úr­u­pp­liv­ing­um. Økið liggur mitt millum Tórshavn og Hoyvík, so tíggju­túsundtals fólk vilja fáa ágóðan av hesum øki.

Mín áheitan á havnarfólk skal tí vera: verið djørv og lat­ið ikki Hoydalar – hvørki Ovaru, Mið- ella Niðaru Hoy­dal­ar (mis)nýtast til ar­beiðs­pláss. Tað er tørvur á hesum stóra, relativt ó­brotna, fríøkinum millum Føroya størsta og skjótt næst­størsta bústaðaøki. Og hesi bústaðaøki hava upp­i­borið tann mikla ”posi­tiva eksternalitetin”, ið eitt slíkt fríøki vil viðføra. Hetta skapar í síðsta enda nógv størri ágóða fyri bú­stað­a­økini enn onkur hiss­ini arbeiðspláss. Ar­beiðs­pláss­ini kunnu lættliga leggjast onkra aðrastaðni, men Hoy­dal­ar er eitt eindømi.

Latið ikki peningaligan løtu­vinning tøla, men hugs­ið um tey komandi 20, 50, 100 árini.”

Mín hugburður til at byggja við Sandá fylgir júst somu linju. Heldur enn at byggja á fríøkinum við Sandá, eigur sum minst - helst einki - at verða bygt á hes­um øki. Grundgevingin er júst tann sama, ið eg føri fram viðvíkjandi Hoydølum í 2017. Eg kundi skrivað sama bræv sum tá og skift “Hoy­dal­ar” út við “Sandá”.

Tó skrivi eg her eina mun­andi longri tíðargrein fyri at und­ir­byggja hesi sjónarmið, tí við fatan Descartes lýsa vit ikki heimin vit síggja, men síggja tann heim, vit kunnu lýsa. Við øðrum orð­um síggja vit ikki til fulnar teir møguleikar, ið eru í grøn­um økjum sum Sandá og Hoy­døl­um, fyrr enn vit hava hug­tøkini til at lýsa hes­ar møguleikar.

Blá og grøn øki

Samfelagið broytist, og hetta kann lýsast við nógvum ym­isk­um hugtøkspørum, ið seta orð á gongd­ina. Mod­ern­aða sam­felagið verð­ur sein­mod­er­n­að. Fram­leiðslu­sam­fel­agið verður  eitt tænastusamfelag. Mat­e­r­i­al­ist­iska samfelagið verð­ur post­mat­er­i­al­istiskt. Ynsk­ið um vøkstur verður av­loyst av einum ynski um javn­vág - bæði kropsliga, sál­ar­liga og umhvørvisliga. Ikki er nøktandi bert at hugsa um samfelagið í dag, men hugs­ast skal eisini um hvussu samfelagið skal menn­ast komandi 20, 50, 100 árini. Vit vita ikki hvussu sam­felagið fer at broyt­ast og hvørjir tørvir verða í fram­tíðini, men vit vita, at sam­fel­ags­broyt­ing­ar henda alsamt skjótari og at um­hvørv­is­vernd er nakað, ið fer at vinda alsamt meiri upp á seg. Vit eru framvegis bert í byrj­anini av “grøna rák­i­num”, ið við tíðini kann hugs­ast at gerast ein “grøn koll­velting”. Livst so spyrst.

Í øllum hesum broytast krøv­ini eisini til hvussu sam­fel­agið skal innrættast. Minni pláss (rúm) eigur at set­ast av til framleiðslu, með­an meiri pláss eigur at set­ast av til tænastur. Men har­um­framt er tørvurin vaks­andi á rekreativum økj­um av ymiskum slagi - við bæði ítróttarligum, ment­an­ar­lig­um og natúrligum møgu­leik­um. Í øllum hesum fáa grønu og bláu økini ein vaksandi týdning.

Grøn øki verða definerað sera ymiskt - frá landi til land; frá býi til bý - men sum heild skulu tey skiljast sum størri samanhangandi øki inni í ella upp at býarøkjum, ið eru lætt atkomulig hjá al­menn­ing­i­num. Sostatt eru hagi beint oman­fyri og fjøra beint niðanfyri bý­ar­øki eisini at meta sum grøn øki, tó at fjøruøki ofta verða um­tal­að sum blá øki. Blá øki kunnu eisini vera øki við stór­ar áir og vøtn, t.d. Tofta­vatns­øk­i­ð við Runavík. Í Før­oy­um eru grøn og blá øki ofta samanfallandi.

Havnin er sett saman av trim­um “bygdum”, og mill­um hes­ar bygdir eru eis­ini týð­andi grønir kílar: Mill­um Argir og Tórshavn er Sand­á­økið, ið lutvíst er lagt til grønt fríøki (til AB-vøll­in), men í framtíðini kann strekkj­ast heilt niðan til Norð­asta Horn og víðari nið­an í Havn­ar­dal. Millum Tórshavn og Hoyvík eru Hoy­dal­ar, ið harumframt er víðkað við fjøruøkinum frá Boð­a­nesi suður til Skans­an, tó at eitt petti er lagt til vinn­uøki. Tórshavn hev­ur sostatt tvær týðandi nat­úr­gáv­ur, ið eiga at verða varðveittar sum reyðagull. Megn­ar Tórshavn at varð­veita hesar grønu kílar, sam­stund­is sum eitt grønt belti verð­ur lagt rundan um ver­andi býarøki, fara borgarar í bý­num at hava serstakliga góð­ar natúrtænastur, ið onn­ur fara at misunna teim­um.

Umvent síggja vit í Klaks­vík, at fyrrverandi grøni kíl­in mill­um Borðarvík og Vágna nú nærum er fult bygd­ur, og at ætlanir eisini eru at byggja á seinastu grønu økini. Tá verða sera fá og smá grøn øki inni í býn­um, tó at stór grøn/blá øki sjálvandi eru við Borð­oy­ar­vík. Í baksýni er - eftir mín­um tykki - sera spell, at klaks­víkingar ikki valdu at varð­veita grøna kílan mill­um eystur- og vesturbýin.

Natúran er virðismikil í sær sjálvari

Tað er í hesum samanhangi, at mót­mælið ímóti stað­set­ing­ini av nýggjari kirkju við Sandá skal síggjast. Seinast í 20. øld hevði tað helst verið ein sjálv­søgd staðseting, men tíð­ir­nar eru broyttar nógv sein­astu áratíggini. Pop­u­lert sagt eru fólk sum heild vorðin meiri “grøn” og leggja sostatt størri virði í grøn og blá øki.

Hóast tað kanska hevði ver­ið rætt at staðsett nýggju Argja kirkju við Sandá í 90’u­num, er tað ikki soleiðis í dag. Í dag er fólka­krav um at varð­veita sam­an­hang­andi grøn og blá øki. Sand­á er bert eitt dømi um hetta, Hoydalar eitt annað. Kring landið gerast íbúgvar og kommunur alsamt meiri var­ug við at grøn og blá øki - og samanfellandi grøn/blá øki - eru av framúr virði fyri lokalsamfelagið og í veru­leik­a­num eru ein nógv størri atdráttarmegi fyri væl­løntar skattaborgarar enn ídn­aðarøki eru.

Í ídnaðarsamfelagnum fluttu fólk í hópatali til ídn­að­ar­økini - og bygdu gjarna hús síni upp at ídn­að­ar­økjunum. Í dag mót­mæla fólk, um ídnaður verð­ur bygdur upp at teirra bú­støð­um, tí hetta er við til at gera bústaðaøkið minni att­rakt­ivt. Samstundis eru bú­staðir, ið liggja upp at nat­úr­vøkrum grønum og bláum økj­um vorðnir serstakliga virð­is­miklir - serliga um teir har­um­framt hava gott út­sýni og góðan sólargang.

Natúran hevur heilt ein­falt eitt risastórt virði fyri okk­um menniskju. Hug­burð­ur­in “naturen det billige skidt” hoyr­ir heilt einfalt ikki heima nú á døgum, men er ein leivd frá miðskeiðis í 20. øld, tá materialistiska ídn­að­ar­sam­fel­ag­ið var í hæddini. Nat­úr­an er ikki bert eitt til­feingi, ið vit skulu gagn­nýta. Natúran er ein tæn­ast­u­veitari­, ið vit mugu varð­veita á burðardyggan hátt.

Tíðin rennur frá ídnaðargerð

Í dag eru framvegis sterk á­hug­a­mál, ið ynskja eina fram­hald­andi ídn­að­ar­menn­ing av Føroyum. Vit eru so­statt “sporbundin” at ein­ari menning, ið ann­ars er væl á veg at verða søga. Samfeløg kring okkum eru vorðin av­ídn­að­ar­gjørd seinastu árini, og hava í staðin flutt seg yvir í tænastu- og vitan­ar­vinn­ur - eisini fyri at tálma dálkingini. Hetta hava vit eisini lutvíst gjørt í Før­oy­um, men tíverri eru sterk­ar kreftir, ið ynskja at fasthalda Føroyar sum eitt vøru­fram­leiðslu- og vøru­flutn­ings­land.

Hetta er tó ikki uttan avleiðingar!

Framleiðsla og flutn­ing­ur hava tann stóra trup­ul­leika, at tær eru sera dálkandi og plásskrevjandi vinn­u­greinar. Sjálva dálk­ing­ina - her­­undir útlátið - ætli eg at við­gera í aðrari grein, men pláss­kravið vil eg umtala her.

Einhvør búskaparligur ak­­tivitetur - heilt uttan und­an­tak - krevur pláss (rúm). Tvs. at einhvør fram­leiðsla hevur “rúm­lig­ar avleiðingar”. Tó er sera ymiskt hvussu pláss­krev­j­andi ymiskt vinnulív er. Nógv vitanar- og tæn­ast­u­størv krevja lítið pláss í mun til úrtøkuna, meðan til­feing­­is­vinnur k­revja sera nógv pláss í mun til úr­tøk­una. Vøruframleiðsla og vør­u­flutningur krevja eisini rætt­iliga nógv pláss í mun til úr­tøkuna. Harvið ikki sagt, at vit ikki skulu hava slíkar vinn­ur, men vit eiga at velja hes­ar vinnur við umhugsni. Vit kunnu ikki bara í blind­um brúka pláss til slíkt vinn­u­lív, tá vit vita at pláss er eitt sera avmarkað til­feingi í Føroyum, serliga í bý­ar­økjum.

Neyðugt er at vera spar­in við plássi, soleiðis at sam­felagið kann rúma nógv­um og fjølbroyttum virk­semi. Tað gongur ikki at á­vís­ar vinnugreinar yv­ir­trumfa restina av lok­al­sam­felagnum viðvíkjandi rúm­nýtslu.

Negativir eks­tern­al­i­tetir eru ein stórur trup­ul­leiki

Tá fysiska samfelagið verð­ur útbygt við bygningum, in­fra­kervi og øðrum, er neyð­ugt at hugsa seg væl um, hvussu alt verður stað­sett. Fysiska samfelagið er ikki lætt at flyta - tað er kostn­að­ar­mikið at ríva nakað nið­ur, ið longu er bygt. Tí er ver­andi bygging ikki bert ein forð­ing fyri framtíðar bygg­ing - hon treytar eisini fram­tíð­ar bygging. Lætt er at verða “sporbundin” av nøkr­um avgerðum, ið vóru ov stutt­hugs­aðar og upp á langt sikt tí gjørdust ein ampi. Nógv dømi eru um hetta, ikki minst í Havn.

Hinvegin ber til at staðseta funktiónir soleiðis, at tær gagna hvørjum øðr­um. Talan er tá um “posi­ti­v­ar eksternalitetir”. T.d. kann ein matvøruhandil ella ein barn­a­garður vera sera gagn­lig­ur fyri eitt bústaðaøki og gera hetta økið meiri att­rak­tivt hjá familjum at flyta til. Tað sama kann sigast um ítrótt­ar­øki, spælipláss og grøn øki, ið smitta positivt av á kring­liggj­andi bústaðaøki. Stóru grønu økini við Sandá og í Hoy­døl­um eru gull verd fyri teir bú­staðir, ið liggja upp at hesum økjum ella nær við.

“Negativir eks­tern­a­l­i­tet­ir” eru hinvegin funk­ti­ón­ir, ið beinleiðis eru til ampa fyri lokaløkið. Um t. d. eitt dálkandi virki verður bygt beint við eitt bú­stað­aøki, er hetta við til at gera bústaðirnar minni á­hug­averdir. Negativi eks­tern­al­i­teturin kann hava nógv­ar orsøkir: ljóðdálking, ljós­dálk­ing, luftdálking, vatn­dálk­ing, tung ferðsla ella heilt einfalt, at tað tekur ella skemm­ar útsýnið. Tí skal man vera varin við at stað­seta dálkandi virksemi hvar sum helst. Neyðugt er at javn­viga áhugamálini í lok­al­samfelagnum, so­leið­is at fysiska sam­fel­ags­menn­ing­in verður burð­ar­dygg.

Eitt dømi um ein neg­a­tiv­an eksternalitet er út­bygg­ingin av bingjuhavnini fram við Skans­an og norður um. Tað tyk­ist sum Skansin í dag verð­ur sæddur sum ein forð­ing heldur enn sum tað aktiv, hann av røtt­um átti at verið. Varð rætt atborið, fekk Skansin eitt rund­an­um­hvørvi, ið setti hann í best møguligan samanhang við bæði sjógvin og tey øki, ið liggja upp at.

Herleif Hammer, stjóri í Tjóð­savn­inum, segði í Bredda 27. oktober í fjør, at “Tjóð­savnið heldur, at tíð­in er farin frá at leggja stórídnað framman fyri forn­minni, og har fólk býr.” Tað má vera tað minsta. Am­bi­tiónin má vera at gagn­nýta fornminni aktivt sum partur av býarmyndini, soleiðis at søgan verður lætt at­komulig hjá bæði borg­ar­um og ferðafólki. Skansin hev­ur sanniliga potentiali at ger­ast eitt spenndi grønt, blátt og søguligt øki.

Kjakið um Sandá køv­ir kjakið um Skansan

Hóast tað er væl skiljandi, at fólk mótmæla bygging á grøna økinum við Sandá, kann tykjast at hett­a mótmælið køvir nógv meiri umráðandi mál­ið um ídnaðarøkið framm­an­fyri Skansan. Helst er tað tilvildarligt, men í verki kann kjakið um Sandá brúkast sum eitt skálk­a­skjól fyri at skrum­bla bingjuhavnina í­gjøgnum uttan stórvegis upp­merk­semi. Kanska er tað tilætlað, kanska ikki, men neyðugt er í hvussu er, at bingjuhavnin fær sama uppmerksemi og somu viðgerð sum ætlaða kirkj­an við Sandá.

At gera inntriv í grøna øk­ið við Sandá vildi verið sera harmiligt, men at gera eina bingjuhavn framm­an­fyri Skansan vildi ver­ið einki minni enn ein vanlukka. Eg vildi enntá kall­að tað ein søguligan sorg­ar­leik, ið vekir minnir um, tá ætlanir á sinni vóru um at modernisera gomlu Havn­ina við betongkassum og aut­o­stradum. Í dag fegn­ast vit um, at hetta ikki hendi, men vit mugu ásanna at sterk áhugamál til allar tíð­ir eru til reiðar at trumla nið­ur siðsøguperlur og nat­úr­perl­ur kring alt landið.

Søgulig monument sum Skans­in, Kirkjubømúrurin og Ting­a­nes eru sjálvandi í ser­støðu. Skansin má ikki fjal­ast í einum ídnaðarøki, men má koma til heiðurs og æru í einum øki, ið setir hann í ein natúrligan, søgu­lig­an og siðsøguligan sam­an­hang. Tástaðni hava vit gjørt Skansan til tað aktiv, hann hevur uppiborið at vera.

Í grundini eru nevndu málini ikki støk mál, men heldur dømi um eitt yv­ir­skip­að rák: stuttskygd peng­a­virði viga meiri enn lang­skygd virði. Um­ráð­andi er ti at skapa eina hug­burðs­broyt­ing, ið varpar ljós á tað risa­stóra virði, ið liggur í grøn­um økjum, bláum økj­um og siðsøguligum økj­um. Hetta eru virði, vit ikki kunnu keypa okkum til, men sum vit einans kunnu varð­veita okkum til.

Eg vil enda hesa tíð­ar­grein við einari lættari um­skri­ving av orðunum hjá kin­es­iska filosoffinum Lao Tzu: “Nat­úran hevur ikki skund, men hóast hetta nær hon alt.” Tíðarinnar menn­iskju hava tørv á sambandi við natúruna, tí hetta sam­band fær okkum í betri javn­vág - bæði við okkum sjálvi og umhvørvið.

Sámal Matras Kristiansen,

Samfelagsfrøðingur við sergrein í býarætlan