Gunnar Hoydal
ummælir:
Jóanes Nielsen: Páskaódnin
Mentunargrunnur
Studentafelagsins
Keypmannahavn 1997
Hvussu bar tað til, at alt fór so út av lagi? Landið fór á húsagang, arbeiðsloysið skolaði alt omanav, ungar familjur mistu hús og heim og máttu rýma av landinum sum flóttafólk, meðan tey sum høvdu ríkað seg upp kláraðu at flyta vinningin og bjarga øllum sínum. Undir í skuld og skomm slongist hetta landið higar og hagar, kanningar verða gjørdar, frágreiðingar verða skrivaðar, men eingin hevði skyldina, eingin verður settur til svars, poltikararnir hugna sær við orðavavstri og smáklandri, men einki hendir. Hvar er tann uppsparda øðin? Øll vita, at hon liggur allastaðni og undir øllum, men hon bara hópar seg upp sum eitt forstoppilsi í tarmunum, kroppurin tusnar upp og bólgnar. Tað stendur til at bresta.
Hetta mátti verið gott tilfar hjá einum rithøvundi, og meira enn einaferð hevur verið sóknast eftir skaldsøgum, sum viðgera samtíðina, so ógvuslig og ófantalig, sum hon er. Men hví ger eingin nakað við tað?
Nú ger Jóanes Nielsen tað. Ein rættiligan vørr við skaldsøguni ?Páskaódnini?. Fyri at kunna hava leysari teymar leggur hann søgugongdina nøkur ár fram í tíðina, og hon byrjar við tí øgiligu ódnini, sum fær Havnará at bróta seg úr sínum leinkjum og senda alla óhumskuna, sum har hevur hópað seg upp, út yvir býin.
Natúrin hevur reist seg, væl hjálpt, sum tað síðani vísir seg, av urtagarðsmanninum Sámali Kjørvík, Hann hevur fingið nokk, og ein dagin reisir hann seg, bustar moldina av hondunum og fer til verka. Og tað er ikki við mýkindum. Tað endar við drápi, og mitt í øllum rokinum, meðan áin floymir, og alt er ein ruðuleiki, finnur blaðstjórin Arthur Berg høvdið á sakføraranum Gogo í einari spann í kjallaranum. Tungan hongur úti, og úr nasagluggunum stendur ein bust av stívum, svørtum hárum. Skallin vendir niðureftir, og sárið er stroytt við einum neva av grovum salti.
Tað, sum eingin veit, er, at restin av manninum hongur uppi á einum jarnrimaveggi, sum onkur hevur sett upp inni í kloakktunlinum, einar 300 metrar oman fyri Sersjantavíkina. Kongar eru borðaðir inn í síðurnar at halda, og tað er hesin veggur, sum typpir ánna í tí øgiliga áarførinum og far hana at koma upp gjøgnum øll rør og rivur og kummur og op. Her hevur hevndareingilin verið, ein sum veit, hvat hann ætlar, og sum dugir síni ting.
Bókin er í tveimum. Tann fyrri parturin er um ódnini og drápið og arbeiðið at fáa ánna upp aftur, samstundis sum løgreglan leitar eftir drápsmanninum. Seinni partur, ið er stuttur afturímóti, er sum ein eftirskrift um rættarmálið og avleiðingarnar av uppreistrinum. Brotsmaðurin er ikki urtagarðsmaðurin sjálvur, men ein sum hansara orð hava fest eld í. Býurin er á gosi og heldur við drápsmanninum, men nøkur loysn hómast ikki, hvørki samfelagsliga ella fyri teir persónar, sum hava verið næstir hendingunum.
Er rithøvundurin svartskygdur? Meira enn so. Tað er ikki kollveltingin, sum umsíðir er komin, tað er ikki politisk medvit og ein skipað ætlan, sum býr undir, men bara tann kalda og blanka øðin. Tað er tann persónliga hevndin, sum slær, í einum samfelagi, har alt samanhald er dottið sundur, og hvør einstakur stendur einsamallur eftir við sínum. Sosialistar í Føroyum? spyr Magnus Dahl, tann alkoholiseraði arbeiðsmaðurin, ið er tað nærmasta bókin kemur einum høvuðsfólki. Nei, teir eru bara eitt uppkók av gamlari kirkjubønationalismu og fólkapensiónini hjá javnaðarmonnum. Og føroyskir politikarar og embætismenn? Teir síggja ofta út, sum teir akkurát hava fratað, tá ið teir royna at grundgeva fyri sínum hjartamálum. Tað føroyska sæst bara eftir í varðhundaoyrunum, ið eru spesielt konstrueraði til at lofta tí føroysku húgvuni, so hon ikki smokkar niður fyri eyguni.
Hugsjónirnar eru ikki til longur, nú er tað handilsskapur. Oljan er komin, Faroe Oil Entreprise hevur keypt gamla apotek og handilin hjá Jacob Lutzen og bygt Europahotellið í átta hæddum uppi á súlum tvørtur um Áarvegin, kloakkirnar er privatiseraðar, sjálvt gravirnar á kirkjugarðinum eru lagdar út til eitt partafelagið, P/F Elysion, at røkja.
Havnin er eitt syndugt hol. Sakførarar eru rotturnar í samfelagnum. Brennivínstango. Soleiðis eita nøkur av kapitlunum í bókini. Her er lítil vón, men afturfyri er nógv lív, og tað sum eyðkennir bókina, er tann málsliga og myndaskapandi orkan, ið næstan sum Havnará sjálv spríkjur út millum reglurnar og brotini. Og innímillum er tað ófantaliga stuttligt og vakurt.
Veikleikin er samansetingin. Eini 20 persónar fáa navn og høvd og kropp, men hvussu tey hoyra saman, og hvussu hendan hendingin vísir fram til tað næsta ella aftur til tað fyrra, tað er ringt hjá lesaranum at fáa skil á. Kanska tí hann heldur seg hava eina vanliga krimisøgu fyri sær, ella hann hevur sæð ov nógvar enskar sjónvarpsleikir. Og hetta við kroppinum, sum tey fáa, jú, men ofta verða persónarnir sleptir, áðrenn teir eru heilir og hava fest seg; teir eru gloymdir, tá ið teir koma afturíaftur. Hvør var nú hesin, hvør var nú handan?
Tað man vera, tí at Jóanes Nielsen er lýriskt skald fyrst og fremst. Hann er ikki episkur, í øllum førum ikki í tí klassisku merkingini, ein, sum dugir at siga eina langa søgu út í allar greinar á tí sama stóra trænum. Hann skapar í myndum og í brotum, í teimum glógvandi løtunum. Tí eru í bókini eisini frágreiðingar og langar samanbindingar, ið eru deydligar og meira sum ífyllur. Tær tyngja meira enn tær bera.
Inntil tað aftur brýtur og skyggir. Og at hann dugir at skriva prosa í stuttum formi, tað vita vit frá fyrr og nú eisini her sum í kapitlinum ?Ein lítil halgisøga?. Tað er um Oskar Íslending, sum er komin heilt ungur úr Íslandi og hevur livað alt sítt lív í eyðmjúkari tænastu hjá kommununi at reinsa ristir og kloakkir og taka tað upp, sum kemur undan fólki. Hann býr í einum neystalofti úti í Bakka, einsamallur, í myrkri, skíggjaður. Nú liggur hann til tað seinasta og sigur sína søgu um ta ferðina, hann fann ein deyðan nýføðing í frárenslinum frá einum kjallara. Hetta verður hansara barn og hansara ábyrgd at fáa tað í jørðina. Hann ber tað burtur í myrkrinum út um býin, út um ánna og niðan undir ein stein kirkjubømegin Sandá. Hann vaskar tí lítla gentubarninum í ánni og leggur tað í ein løriftsposa. Har á steininum situr ein maður í hvítum klæðum og spælir floytu, og hann veit, at Jesus er við í hesum heilaga verki. Søgan er so einføld og vøkur, at hon átti at verið lisin á hvørjum ári hesa tíðina upp undir jólini.
Jóanes er romantikari, kanska tann einasti og seinasti, vit eiga. Hann trýr upp á tað góða menniskjað, tað óspilta, arbeiðandi, elskandi menniskjað. Hann skrivar: ?Tað passar ikki, sum høvundurin av søguni um Adam og Eva sigur. Arbeiði er ikki ein straffur... Tú avdúkar dreymar og loyndarmál gjøgnum títt arbeiði. Heil skip og heilir býir grógva fram undan tínum hondum. Tað er ikki nakað forbannilsi, at maturin, umframt at smakka av salti, oksa, korni og fiski, eisini smakkar av sveitta. Tað eru korini á jørð.?
Og tað elskandi menniskja? Her er romantikkurin hjá Jóanesi ikki tann sveimandi kærleikin og tann fjari longsulin, men tað heilaga, sum er beint fyri eygunum. Sum tað livandi kynið í konufólki. Har vakna keldurnar, aðrar stóráir fara upp um bakkarnar, og Jóanes er fúlur upp á ein so hjartagrípandi og óskyldigan máta, at einglarnir mugu smílast og fáa hug at mussa hvønnannan, meðan fanarnir standa útivið og gráta.
Eingin annar skrivar sum hann, so lætt og so ramligt í senn. Hann hevur sín egna tóna og sín egna stíl, og tað er blivið so, at vit vænta okkum nógv og bíða í spenningi, tá ið tað frættist, at nú kemur hann við nýggjari bók.
Einastaðni skrivar hann: ?Tær bøkur, ið ikki fanga tey stóru rákini, ta breiðu streymandi ánna, ið ósmæðin flýtur tvørtur um landmørkini, tær áttu heldur at verið trø, ið gjørdu sína nyttu á jørðini.?
Tað eru stór krøv at seta, og eg ivist í, um ?Páskaódnin? sum skaldsøga er nóg heilskapað til at renna út um hesi mørkini. Men har eru so nógv føgur bløð á greinunum, og tú hevði ongantíð varnast tey, hevði hann ikki við sínum stóra hjarta umskapað træið og gjørt tað til bók hjá okkum at lesa.
