Ólavur Jakobsen: Flaggdagsrøða 25. apríl 2022 - á Brúgvaroyri í Fámjin

.... loyva vit øllum at koma undir hetta flaggið? Eru allir føroyingar treytaleyst vælkomnir? Rúma vit øðrum enn teimum, sum hugsa júst sum vit, síggja út sum vit, tosa sum vit, elska sum vit?

Ólavur Jakobsen (Mynd: Tróndur Enni)

Góðu fámjiningar, góðu suðringar, góðu føroyingar.

Eri sera eyðmjúkur um og errin av, at heitt var á meg, at halda røðu her í heimbygdini hjá Jens Olivur Lisberg.

Sjálvur eri eg ættaður úr Fámjin. Mamma mín, Ása, var dóttir Karin Gregoriussen úr Kvívík og Niels Jákup Nielsen í Trøðum í Fámjin. Tey búsettist á Keldarjørð, omanfyri neystini, vestanfyri, her ið vit nú standa.

Jens Olivur Lisberg var borin í heim Vesturi á Fløtti í 1896. 14 ára gamal fór hann í realskúla í Havn. Síðani á studentaskúla í Sorø og í 1917 til Keypmannahavnar, har ið hann læs løgfrøði.

Á sumri 1919 vitjaði Jens Olivur aftur heimbygdina. Við sær hevði hann flagg, ið hann, saman við øðrum studentum í Keypmannahavn, hevði evnað til. Flaggið varð nevnt studentaflaggið, Onnur fløgg vóru eisini. Semja var ikki í Føroyum, ei heldur í sjálvstýrisrørsluni, um hvat flagg var tað rætta at nýta. Og hugurin at sleppa tí danska flagginum, mann ikki hava verið ovurhonds stórur.

Unga fólkið tók undir við studentaflagginum. Feløg vóru stovnaði, og á fólkafundum kring landið, varð flaggað við Merkinum.

Í Føroyum veittraði flaggið á fyrsta sinni 22. juni 1919 í Fámjin í samband við brúdleyp hjá Kristinu og Dánjal Johan Lisberg.

Jens Olivur hevði ikki flaggið við sær aftur til Danmarkar. Tað var í varðveitslu hjá familjuni her í bygdini. Tað er Merkið, sum nú er í Fámjins kirkju.

Afturkomin til Keypmannahavnar, verður Jens Olivur raktur av sponsku sjúku, og andaðist í 1920, bert 23 ára gamal. Stutt innan, deyðamerktur, var hann til próvtøku, og stóð fyrsta part av tí løgfrøðisliga embætisprógvum – við hægsta próvtali.

Faðirin, Hans Olavus, fór niður eftir soninum og flutti líkið heim til Fámjins. Hitt føroyska studentafelagið í Keypmannahavn reisti seinni stein yvir minni um Jens Olivur Lisberg.

Ósemjurnar og orrustuna í Tinghúsinum og á Tingvøllum um Merkið, upplivdi Jens Olivur ikki. Kjakið um flaggið bleiv partur av tí politiska stríðnum, til Føroyar í 1940 vóru hersettar av bretum, og føroyingar vóru trýstir at finna annað flagg at sigla undir. Soleiðis gjørdist Merkið tjóðarflagg okkara. Flaggdagur varð settur at vera 25. apríl.

Gleðiligt er tað, at heimbygdin hjá Jens Olivur eisini skipar fyri hátíðarhaldi. Sera hóskandi, at heiðra bygdasoninum, ið var ein av upphavsmonnunum til Merkið. Í hvítu kirkjuni er Merkið. Ein dýrgripur, ið øll tjóðin savnast um.

-Sjálvur var eg doyptur í Fámjins kirkju á vári 1965. Eivind Vilhelm, varabispur, stóð fyri hesum. Nú minnist eg, av góðum grundum, ikki so nógv júst frá hesi - míni fyrstu upptraðkan í kirkjuni, men mær er sagt, at tá ið orglið byrjaði at ljóma, skar eg út í sjóheitan grát. Hetta tók bara til. Eg ýldi sum ein stungin grísur, og foreldur míni skammaðist eitt sindur um gangin, ið var av mær í kirkjuni. Eftir dópin uggaði varabispur tey og segði: - Orglið er so sera falskt og mestur er drongurin musikalskur og tolir tað ikki!

Nýtt orgul kom nøkur ár eftir hetta.

-Men Fámjins kirkju, dópin og uppruna mín her, var eg sanniliga mintur á úti í stóru verð. Nógv ár seinni fór eg til í París, har ið eg skuldi undir lesna á musikkonservatorium. Fyri at fáa loyvi at búgva og lesa har, skuldi eg at stempla øll míni skjøl á løgreglustøðini. Við mær hevði eg pass, lestrarváttan og føði- og dópsbræv.

Tey gløddu uppá meg, tá ið eg handaði teimum gulnaða, hondskrivaða føðibrævið úr Føroyum. Har var mikil málageipan, og løtu seinni kom ein fulltrúi at kanna meg nærri. Eg royndi at forklára, at hetta var mítt føðibræv, og at kirkjan var í lítlari bygd, ið nevndist Fámjin. Haldi, at eg royndi at siga teimum søgnina um upprunan til navnið Famien, hundabrævið, Doffan og fronsku kvinnurnar, ið fámjiningar tóku sum konur. Hevði trupult við at finna rætta franska orðið fyri Jansaguttar, men avrekskapparnir Albert og Gilbert, klingaði væl og nærum franskt. Og at hesi fólkini vóru mínir forfedrar.

Tíbetur var franska málið hjá mær ikki fullkomið – og so langt frá tí. So tey hava neyvan skilt alt. Prísi meg lukkuligan fyri tað.

Fulltrúin leit tortrúgvin at mær eina góða løtu, og fór inn á skrivstovu sína. Helst hevur hann ringt á skúlan og spurt seg fyri.

Eg ornaði allur sum eg var. Sá fyri mær handtøku og burturvísing úr landinum. Nú megnaði eg so ikki at tosa meg burtur úr hesum. Langt um leingi kom hann aftur og stemplaði øll skjølini. Hann segði, at pápi hansara var úr Bretagne í Fraklandi, og har norðuri vóru nógv tiltikin og góð frásøgufólk. Og so ynskti hann mær góða eydnu við lesnaðinum.

Eg mundi sagt við hann: - Takk fyri, skyldmaðurin. Men skundaði mær á dyr.

-Her í bygdini - og júst á hesum stað, eiga eg og eldri systkin míni, mong fetini. Summarfrítíðin var í Fámjin hjá abba á Keldarjørð, og hjá mostrum og mammubeiggjum her í bygdini.

Nógv børn vóru í bygdini um summarið. Longu kvøldini varð sparkað bólt yviri í skúlagarðinum í Trøðum. Sjálvur dámdi mær best at sleppa at reka, standa á seiðabergi ella at royna at sleppa við abba ella Jákup Paula, mammubeiggja, við Santa Mariu at dyrgja eftir seiði. Har lærdi tú at gera sum tú var biðin, og at fylgja boðum hjá formanninum umborð. Pedagogikkurin, ið nýttir var, hevði neyvan verið góðtikin ídag. Men ein sannroynd er tað, at á einum fótbóltsliði er bert ein liðskipari - og í einum symfoniorkestri, er bert ein dirigentur. Um tú ikki klárar at liva við og undir teim treytum, so er at søkja annað starv – ella bara sjálvur at gerast liðskipari ella dirigentur.

Útróðrur var tá í bygdini. Væl varð fylgt við, tá ið útróðrarbátarnir komu at landi á kvøldi. Vit dreingir úr Havn vóru uppvaksnir niðri í fjøruni, og vanir við at vera í báti. Men hesir, ið nú stevndu inn, vóru rættir útróðrarmenn.

Fongurin var grýttur upp á kaiina. Har skuldi bara hálvtalað orð til, so var eg í rúgvuni og kruvdi.

Stóri dreymurin. Tað var at sleppa við Edilingi. Seksæringinum á Keldarjørð. Stór var løtan, tá ið eg slapp til útróðrar við mammubeiggjanum Kjartani. Hetta stendur fyri mær sum stórsta upplivingin sum tannáringur í Fámjin. Nøkur oyru forvann eg, og tað var gott sum ískoyti til at keypa gittara. Men tað segði eg ongantíð við Kjartan. Tí tað hoyrdi til eitt heilt annað lív í Havn.

Men, hóast grammur eftir fiski og góða sjónatúr, so gjørdist snellan ikki mítt ljóðføri - og skvatliborðið ikki mín pallkantur.

Tíðin gekk, tey gomlu fullu frá, og eg fór tíðliga av landinum at útbúgva meg. Nógv ár gingu innan vitjað var aftur í bygdini. Tá ið eg var fluttur heimaftur til Føroyar, lá betri fyri at koma suður. Leiðin gekk út á Keldarjørð. Eg sat sum undir lestri, meðan teir søgdu frá. Eitt kelduvað av vitan og lívsroyndum.

Hóast tíðin hjá mær í Fámjin, tald í døgum og tímum, bert er ein ørlítil partur av mínum lívi, so eru barnaárini og minnini úr heimbygd Jens Olivurs, so ómetaliga týdningarmikil.

Christian Matras segði í innganginum til bók við greinum og ritgerðum hjá Dr. Jakob Jakobsen: - Tað er við hvørt ein fyrimunur at vera Havnarmaður. Men tá er gott og neyðugt at eiga fastar ættarrøtur burtur á bygd, at hava næstingar í ymsum oyggjum, at kenna seg fastan við tað fjølbroytta lív og land, sum er og var gróðrarlendið hjá føroyskari siðmenning.

Jens Olivur Lisberg dvaldi bert fá ár her í síni heimbygd. Lívsskeið hansara gjørdist stutt. Men førningurin og hugsjónirnar hann hevði við sær úr bygdini, gjørdi almiklan mun fyri tjóð okkara.

Fyrimyndið tykkum, um vit í dag hittu hann undir krambúðini á Brúgvaroyrini. Fjúrtan ár, ferðabúgvin og fúsur at fara út í stóru verð. Høvdu vit so sagt við hann, at hetta við fløggum og tjóðarbygging, bert var tíðarspilla og tað bera fjas? At hann skuldi skunda sær at gera seg lidnan við lesnaðin, koma heim og seta seg inn á onkra heita skrivstovu í Havn, at skriva álit, tilmæli, gera upprit og metingar?

Gløggur og bráður sum hann var, hevði hann neyvan lurtað eftir.

Um Merkið segði hann: - Skulu føroyingar einaferð koma so langt, at teir vilja draga eina línu og rógva á sama báti, má báturin hava eitt merki.

Merkið savnar tjóðina. Allir føroyingar eiga flaggið og eru góðir við tað. Tað er við okkum í gleði og í sorg. Tað skapar samleika og vit bera tað við stoltleika.

Eingin mælir til, at vit skulu fara aftur til annað flagg - ella at fáa eina lýsingarfyritøku at gera okkum eitt nýtt og tíðarhóskandi búmerki.

Men loyva vit øllum at koma undir hetta flaggið? Eru allir føroyingar treytaleyst vælkomnir? Rúma vit øðrum enn teimum, sum hugsa júst sum vit, síggja út sum vit, tosa sum vit, elska sum vit?

Nýta vit Merkið til at hevda okkara egnu dýrd, at fremja ágang móti øðrum, og í stórlæti, at háða onnur?

Eg seti hesar spurningar, tí um tað at savnast undir Merkinum, skal hava nakran sum helst týdning, rætt ella innihald, so skal Merkið vera fyri øll.

Hvussu er so við Merkinum, tá ið vit nýta tað í umboðan okkara í altjóða høpi? Merkið veittrar á altjóða pallum, tá ítróttar- og mentafólk umboða tjóð okkara. Men tað er fráverandi á nógv fleiri pallum av tí einføldu orsøk, at tað umboðar ikki eitt frælst land. So einfalt er tað, og her í Fámjin, hjá mínum fólki, var tað ikki fjalt, at hetta var støðan. Og at tað var ikki hin rætta.

Nú kríggj herjar í Evropu, er tað virðiligt at vit, við Merkinum í húnar hátt, sigla og útflyta til lond, ið fremja krígsbrotsgerðir? Krígsførsla og fløgg eru søguliga, óloysiliga tengd at hvørjum øðrum. Um vit handla við áleypandi partin, eru vit so ikki samsek?

Skaldið Hans Andreas Djurhuus, var eitt skifti lærari í Suðri. Hann var tíðum í Fámjin og vitjaði. Per, sum átti ein hund sum æt Snar, minnast fleiri her í bygdini. Karin, ið var so fim og flestar leikir kundi, var eisini genta her. Hann yrkti longu í 1920, árið eftir at Jens Olivur kom aftur til Fámjins, hesa kvøðu til Merkið:

Har ið merkini veittra, veittri eisini mítt,

tað ber kvøðu frá landi mínum, fagurt og frítt,

og eg kenni meg orna gjøgnum mønu og merg,

síggi brim randa strendur og berg,

hoyri vetrarsins brot

boða summarsins lot,

hoyri heystmyrka lag

boða várljósan dag.

Fylkjast rað vit í rað,

kenna hjørtuni tað:

vit við tær stevna stinnir av stað.

-Teir hvítbotnaðu gummiskógvarnir, ið Magnina mostur keypti til mín í krambúðini hjá Marin Kristinu - og sum abbi sollaði við rágummi, ið var komið rekandi uttan úr stóru verð, vóru stillaðir í hjallin, tá ið summarfrítíðin var av, og farið var aftur til Havnar.

Men bygdin Fámjin og Merkið, og alt tað hevði at týða fyri fólkið her í bygdini, kom við mær á míni leið.

Sigst, at frásagnarhátturin hjá fámjiningum var livandi, stuttur og greiður, við denti á umstøður, tíð og stað, so tað gjørdist livandi fyri teimum, ið lýddu á. Hesum havi eg roynt at fylgt, hóast eg væl kundi hugsað mær, at júst henda løtan ongan enda fekk.

Tað skal ikki ganga sum hjá dekninum Tummas Kal, ið las lestur úr bók tey nevndu Túsundbein. Lestrarnir tóku ongan enda. Kirkjufólkið sat í fastasta svøvni, meðan Tummas Kal las. Tey svóvu so væl, at hann náddi at fara út um at kasta sær av vatninum. Síðani inn aftur at lesa víðari.

Tøkk øll tit, ið eru komin um fjøllini á motorsúkklu, í bili, til gongu og rennandi til Fámjins. Tøkk til tónleikarar úr Tvøroyrar Hornorkestri, ið gera løtuna so hátíðarliga. Tøkk til bygdafólkið.

Á Keldarjørð søgdu tey ikki “farvæl”, men “gott fylgi tykkum”.

Góðan flaggdag øll somul.

Ólavur Jakobsen

Ólavur Jakobsen (Mynd: Tróndur Enni)