Tekstur: Dánjal Højgaard
Myndir: Anna K. Højgaard
------
Tú merkir tað í somu løtu tú stígur fótin inn um.
Skundin.
Starvsfólk í reyðbláum kittlum hasta aftur og fram eftir gongina við bakkum í hond. Í køkinum fylla tey havragreyt í tallerkarnar og medisinið verður merkt og doserað í rættar nøgdir, og síðani ganga tær við títtum fetum út í kømørini.
Ein nýggjur arbeiðsdagur er byrjaður hjá teimum fimm røktarstarvsfólkunum og vaskikonuni í Miðstovu, sum er ein av trimum búeindum á røktar- og umlættingarheiminum Lágargarði.
Ein nýggur gerandisdagur í lívinum hjá teimum 16 búfólkunum.
Meira enn Nutri
– Halló Hanna, tað er Ruth. Hevur tú droymt nakað gott?
Á songarstokkinum inni á kamarinum hjá Hannu Weihe situr deildarsjúkrasystirin Ruth av Fløtum og syngur ein sálm.
Hanna er lamin av blóðtøppi. Hon má hava hjálpt til alt. Morgunmatin hevur hon fingið gjøgnum eina PEG-sondu, men Ruth roynir eisini at geva henni annan lívsnering, enn tann sum fæst í Nutrison-blandinginum, sum rennur gjøgnum plastikkslanguna.
– Eg veit at hon var ein ordiliga aktiv kona, sum elskaði at syngja. So eg plagi at syngja onkran sálm, sum henni dámar og vóni so at merkja onkra reaktión, sigur Ruth og stríkur Hannu eftir kjálkanum.
– Tað gongur nokkso langt ímillum, men onkuntíð so flennur hon. Tað er tað vil leita eftir.
Hanna harkar, og tað koma nøkur ljóð frá henni. Men tað er óskiljandi.
Ruth kannar um Hanna kann hava fingið sár av sonduni. Tað er umráðandi, tí Hanna fær einki sagt og má undir ongum umstøðum liggja hjálparleys og pínast.
Knappliga fer eitt ljós at bunka á vegginum og ein alarmur sigur frá, at brúk er fyri hjálp á einum ørðum kamari. ”Bibb, bibb, bibb” sigur tað títt, og í hinum endanum á deildini hoyrast róp.
Ruth sleppur øllum, hon hevur í hondunum og loypir avstað. Eitt av búfólkunum er farið á wc og hevur brúk fyri hjálp, men tá hon kemur fram er onkur longu komið til hjálpar.
Tær friðsomu løtunar við persónligari samveru saman við búfólkunum eru avmarkaðar.
Røktin kallar.
Tung røkt
Klokkan er 8 og í Miðstovu er starvsfólkafundur.
Náttarvaktin, sum er einsamøll, er farin heim, og nú eru tey fimm røktarstarvsfólk til arbeiðis. Ein heilsuhjálpari, eitt hjálparfólk og tríggjar sjúkrasytsrar, leiðandi sjúkrasysturin íroknað.
– Femja hevur ligið og rópt í ein tíma og Jógvan fekk ikki sovið fyri henni. Annars hava øll sovið, gera tær status yvir kvøldið og náttina.
– Askur var ordiliga illur í gjár. Hann skumpaði eitt av starvsfólkunum so illa, at hon datt á gólvið. Hann var púrasta svakur. Ordiliga ringur.
– Lý hevur eisini ligið og rópti. Hon rópar í svøvni. Tað kann koma av, at hon hevur ilt í beinum av blóðtøppinum, hon fekk, gera tær støðuna upp.
Miðstova er tann røktartyngsta deildin á Lágargarði. Bert trý av 16 búfólkunum klára at ganga sjálvi. Tey flestu mugu hava hjálp at koma í og úr songini og koyristólinum. Fleiri mugu matast og hava hjálp til persónliga reingerð og røkt, sum tey leggja stóran dent á.
Her eru minnisveik fólk, sum ikki kenna tíð og stað. Sum viðhvørt hava hug at taka til rýmingar gjøgnum vindeyguni. Ella seta seg upp móti teirri hjálpandi hondini og bíta frá sær í maktarloysi.
Á einum stiga frá 0 til 20, har 0 eru búfólk, ið eru púra óhjálpin, er røktartygdin í Miðstovu máld til 4,2 í meðal. Tey flestu mugu hava hjálp við tí mesta, og tí er brúk fyri hvørjum einasta starvsfólki.
– Normeringin er ásett eftir búfólkatali og ikki røktartyngd. Verður nakar sjúkur, kann eg ikki biðja um avloysara fyrr enn tveir dagar eru gingnir. Tað er eitt av sparitiltøkunum. Tá má eg so sjálv traðka til og taka eitt eykatørn við í røktini. Tað gongur so út yvir mínar fyrisitingarligu uppgávur, sigur deildarsjúkrasystirnir Ruth, tá hon hevur funnið eina lítla løtu til pappírsarbeiði á skrivstovuni.
Hon hevur júst fingið álagt, at dokumentera neyvt hvussu nógva tíð tey brúka til tær ymsu uppgávurnar. Eisini hevur hon fingið boð um at vaktartalvan skal førast inn í telduskipanina.
– Okkara starvsfólkini hava eitt stórt forsorgar-gen og vit fáa so ótrúliga nógv aftur frá búfólkunum. Men vit fáa tað akkurát at ganga sum er, og eg spyrji bara hvussu leingi afturat tað kann halda fram upp á hendan mátan. Sjálv eri eg upp á vegin, avdúkar Ruth, áðrenn hon knappliga loypur avstað, at hjálpa einum gomlum manni, sum er strandaður uttanfyri skrivstovuna við einum gongustativi.
Sum fluga í fløsku
Í Lavalon, sum ein av trimum búdeildum á røktarheiminum Tjarnargarði, er ein dúlig stákan í køkinum, sum liggur mitt í felags uppihaldsrúminum.
Tað er farið um døgverðatíð og hjá røktarstarvsfólkunum skal arbeiðsdagurin við eini nýggjari og skerdari vaktarmanning standa sína roynd.
Vaktin, sum plagdi at møta kl. 8 møtir ikki fyrr enn klokkan 9, og tann sum plagdi at fara kl. 14 fer nú kl. 13. Tað er sostatt bara millum 9 og 13, at tey eru trý starvsfólk um 12 búfólk.
Nú, og tað sum eftir er av degnum, eru tær tvær einigar um røktina.
– Oy, her liggur nógv á láni. Eg havi ikki fingið rudda kømørini enn, blæsir Nina Dalsgaard, heilsurøktari, meðan hon tekur av borðinum og setir í maskinuna.
Morgunin er farin við at hjálpa búfólkum upp, fáa teimum morgunmat og gera tey klár til dagin.
Aftaná døgverða plaga fleiri av búfólkunum at hvíla seg á kømørunum, men so leingi sengurnar ikki eru skiftar, sleppa tey ikki at leggja seg. Og onkrastaðni situr ein kona framvegis og bíða eftir at Nina skal hampa henni hárið eftir at hon var í brúsu í morgun.
Hetta er fyrstu ferð, at Nina er møtt á vakt kl. 9. Og tað merkist, nú klokkan er farin av eitt og tær knappliga bert ert tvær einigar. Tað ger ikki støðan lættari, at onnur av konunum, sum starvast í køkinum, er sjúk, og at køkurin tí hevur brúk fyri eykahjálp.
Við borðendan situr Jónas, sum nýliga er fluttur inn, og bíðar so tolin, tá hini eru farin frá borðinum.
Undir liðini á honum situr pappageykurin Jákup í einum búri og rópar ”Halló”, men gamli maðurin sigur einki.
– Hevur Jónas fingið døgverða, vil ein hava at vita.
– Nei. Vit mugu geva honum, og tað tekur sína tíð, verður svarað.
Arbeiði um at koma upp í røkur.
Gunnvá Eysturoy, sum arbeiðir í køkinum, hevði frí klokkan 13. Nú er óvist nær hon sleppur heim.
– Ja, eg hevði frí klokkan eitt, men eg veit ikki nær eg sleppi heim. Rosinukakan stendur í ovninum. Her skal gerast klárt til millummála og til náttura. Vit renna og eru sum fluga í fløsku, sigur hon og peikar á rugbreyðini sum ligga á arbeiðsborðinum og bíða.
– Hetta er ein keðilig støða. Hetta kunnu tey ikki gera móti okkara eldru borgarum, sigur Gunnvá avgjørd og gevur politikarunum eina skolu.
– Teir burdu sloppið á verið her í eina viku. Eg rokni eg við, at teir skjótt høvdu rýmt oman aftur í barnagarðin, sipar hon speiskliga til løgtingið, meðan hon setir koppar og gløs upp á pláss.
Yvirav Jónasi situr gøtukonan Borghild so friðalig við køksborið og bíðar eftir, at Nina verður liðug at taka av borðinum, og at hon sleppur inn at hvíla seg eina løtu. Tá kamarið er ruddað.
Á gólvinum gongur húshundurin Lady og melur við reyðari sloyfu um hálsin. Óvitandi um alt rokið og arbeiðstrýstið, sum stendst av seinastu sparitiltøkunum, sum hava rakt ta hugnaligu og heimligu Lavalonina.
Tað er ógjørligt!
– Neyðarróp. Hjálp.
Í Miðstovuni sker Femja við jøvnum millumbilum út eitt gallróp. Men støðan er ikki so álvarsom og akutt, sum tað kundi ljóða. Viðhvør situr hon millum hini og rópar, men sær annars rólig út.
Soleiðis hevur tað verið í dagar. Vikur. Mánaðir.
– Hon er sálarliga sjúk og hevur tørv á støðugari persónligari røkt, greiðir Ruth frá.
– Hon hoyrir av røttum heima á eini serdeild og vit eru ikki mannaðar, at gevi henni ta sálarligu røkt, henni tørvar. Tey á psykiatriska deplinum siga, at vit skulu vera um hana 5. til 10. hvørt minutt, men tað hava vit ikki manning til. Tey siga eisini at, at vit skulu vera meira kontant við hana, men tað hava vit ikki hjarta til, tí vit eru góð við hana, greiðir Ruth frá.
– Tú verður móður av hesum rópinum og tað er frustrerandi fyri búfólkini. Vit sleppa heim, men húsfólkini búgva her og skulu hoyra hetta fyri oyrunum alla tíðina.
Eitt dilemma
Í Lavalon á Tjarnargarði er heilsurøktarin Nina loksins leys av køkstjansinum, so at hon kann taka sær av gøtukonuni Borghild, sum er minnisveik. Nýggja vaktarskipanin við styttum vaktum ger, at tað hevur drigið út at fáa kømørini klár eftir náttina.
Seinnapartin eru tær bert tvey røktarstarvsfólk um 12 búfólk. Tað er tungt.
Ov tungt.
– Eg haldi at tey allarflestu á deildini eru dement. Tað er øgiliga tungt. Her eru fólk, sum hava brúk fyri persónligum stuðli. Her er tildømis ein kona, sum allatíðina spyr eftir manninum, sum langt síðani er deyður. Hon er djúpt ólukkulig og hevur brúk fyri at onkur er um hana alla tíðina, harmast Nina.
Eins og hinir starvsfelagarnir á Tjarnargarði og á Lágargarði, sum renna um kapp við tíðina, er samhugin hjá Ninu stórur við búfólkunum. Kenslan av at tey yvirliva, men ikki hava møguleika, at bjóða búfólkunum eitt virðiligt lív, spøkir.
– Tað er serliga ringt um kvøldarnar, tá ið songartíðin nærkast og tíðin tá náttarvaktin kemur, sigur Nina meðan hon skiftir seingjaklæðini.
– Summum dámar væl at sita uppi, og tað eiga tey sjálvandi eisini at sleppa, tí hetta er jú teirra heim. Men ganga tey flestu uppi, tá klokkan er blivin 11, so er galið, tí tað klárar eitt fólk á náttarvakt ikki at taka sær av einsamalt. Tí mugu vit av prakiskum grundum signalera, at nú nærkast songartíð. Tað er eitt sindur sum við børnunum. Men tann dagin, eg beinleiðis noyðist at koyra vaksin fólk í song klokkan 11, sigi eg upp. Tað er óvirðilig. Tað er skomm, sigur Nina avgjørd.
Skerd vasking
Í Miðstovuni er Jóna Weihe støðugt á ferð við vaskivogninum.
Á eini røktarkrevjandi deild sum hesi er nógv at taka upp. Fólk gera seg vátan og klára ikki at halda seg rein. Fyltar blæður enda á gólvinum og vegurin á wc kann blíva ov langur.
Tað slepst ikki undan. Heldur ikki tí søta-súra luktinum, sum fylgir við.
– Tað er tyngri enn tað hevur verið. Tú klárar ikki at gera alt, tú vildi gjørd, sigur Jóna, sum aftur í morgun møtti næstan ein hálvan tíma áðrenn vaktin byrjaði. Fyri betri at náa alt.
Sum hjá hinum er pliktkenslan stór.
Upprunaliga hevði deildin tvær vaskikonur. Nú er Jóna einsamøll, og annanhvørnn hósdag og annanhvønn fríggjadag er eingin vaskikona, men bert eitt hjálparfólk í vardum starvi. Tá Jóna hevur frí mugu røktarstarvsfólkini taka upp.
– Tú mást renna og renna. Her verður eingin eykareingerð. Tað er ikki so reint, sum tað plagdi at vera, men mann roynir at halda tað so nøkunlunda, sigur Jóna meðan hon tekur eftir gólvinum.
Ein strævin vakt
Í Lavalon á Tjarnargarði hevur Gunnvá Eysturoy fingið rosinukakuna úr ovninum, og ger klárt til millumála og náttura. Klokkan er farin av trý, og hon skuldi havt frí fyri tveimum tímum síðani.
Kaffi er klárt. Einki grenj. Bara bros. Yvirskot.
– Kom nú. Kom nú og hjálp mær á wc, rópar ein kona í rullistóli, sum hevur fingið sær Familejournalen í fangið.
Hinumegin rópar pappageykurin Jákup ”Halló”, meðan Gunnvá fer yvir at hjálpa konuni.
– Eg setti meg 10 minuttir og fekk mær ein frikadellu á miðdegi. Tað hevur verið einasti steðgurin í allan dag, brosar Nina stillisliga, meðan hon fær sær ein skjótan kaffimunn saman við starvsfelaganum.
– Um allir dagarnir verða sum hesin, so verður tað ikki stuttligt. Vit hava runnið nógv áðrenn, og skulu vit renna uppaftur meira, endar tað galdið. Hettar er eitt deiligt arbeiðspláss, men hettar er frustrerandi, sigur hon, áðrenn hon má avstað aftur.
Pliktin kallar.
Tann ónda ringrásin
Í felagskøkinum í Miðstovuni situr Jógvan og lesur avísir.
Hann fær illa tosað, men er sosialur av lyndi. Í gjár vóru búfólkini útferð í Vágum, og Jógvan hevði gingið og glett seg í longri tíð. Var leingi klárur at fara í jakkan og peikaði dúliga á plakatina, sum segði frá útferðini.
Men skerjingarnar á eldraøkinum kunnu koma at merkja, at tað verður longri millum útferðirnar og onnur tilboð, sum røkka útum vanliga røkt. Tveir ergoterapeutar, sum hava arbeitt á Virknis- og menningarstovuni á Lágargarði, eru spardir burtur.
Hetta eru ring tíðindi í Miðstovuni.
– Tað, at halda seg virknan, likamliga og andaliga, hevur stóran týdning fyri lívsinnihaldið hjá búfólkunum. Røktarstarvsfólkini hava ikki møguleika at fara út við búfólkunum dagliga og halda tey virkin, og tí fer innihaldið í teirra gerandisdegi, at versna av hesum sparingunum. Mann skal ikki bara yvirliva, mann skal eisini liva. Vit yvirliva, men vit hava brúk fyri eini hjálpandi hond, sigur Ruth.
Hon vísir á, at minkar trivnaðarparturin, rakar tað eisini røktina.
– Fáa fólkini ikki tær venjingar teimum tørvar, so verða tey verri fyri. Røktartyngdin økist og so verður tað bara enn tyngri hjá okkum enn frammanundan.
Tey vita at hetta kann gerast ein ónd ringrás.
Tey vita eisini, at verða búfólkini ikki stimbraði og verður lívið bara til ein spurning um at bíða eftir at fáa døgverða, bíða eftir at verða lagdur í song ella eftir at fáa medisin, so er tað ein menniskjanslig reaktión, at bíta frá sær.
Ella at rópa upp í saman í vikur og mánaðir.
--------
Til tess at verja privatlívi er nøvnini á nøkum av búfólkunum
í reportasjuni broytt.
