Halgir Winther Poulsen, advokatur
-----------------
Fiskivinnan
Eftir at fiskimarkið varð flutt út á 12 fjórðingar í 1959 fingu vit ta fyrstu føroysku lógina um fiskiskap innan fyri 12 fjórðingar, ið bannaði útlendskum fiskiførum at fiska á hesum øki, og setti forboð fyri troling innan fyri 6 fjórðingar. Í 1964 kom nýggj lóg, eftir at markið varð sett úr beinum grundlinjum, men enn var stórt sæð bert talan um forboð fyri troling á land-leiðini. Havið var enn ”frítt”, ikki var neyðugt við øðrum reguleringum, føroyingar kundu stórt sæð óhindraðir fiska á øllum høvum.
Eftir ta kollveltandi broytingina í 1977, tá fiskimørkini vórðu flutt út á 200 fjórðingar, og stórt sæð allur føroyski fjarfiskiflotin varð tvingaður inn í heimasjógv, kom fyrsta lógin við reguleringsheimildum í 1978. Her varð ásett, at landsstýrið eftir samráð við løgtingsins fiskivinnunevnd kundi seta reglur fyri fiskiskapi á landleiðini. Talan var í høvuðsheitum um tekniskar reguleringar og friðingar og ikki um at seta krøv um fiskiloyvi ella aðrar avmarkingar av atgongd til at reka fiskiskap. Hesar avmarkingar byrjaðu við kunngerð nr. 85 frá 5. mai 1987 ”um veiðuloyvi til føroysk fiskiskip”. Við heldur ivasamari heimild í lógini frá 1978 varð nú sett krav um fiskiloyvi fyri øll fiskifør størri enn 20 brt (í 1989 lækkað til 5 brt og í aftur 1989 broytt til eina kombinatión av longd ganga breidd), tó soleiðis, at ”Føroya landsstýri sendir út fiskiloyvi fyri árið 1987 og fylgjandi ár til teirra, sum hava havt fiskiloyvi og/ella landað veiðu….. Einki skip kann fara til fiskiskap uttan veiðuloyvi”.
Her varð fyri fyrstu ferð í okkara fiskivinnusøgu ásett, at tað kravdist loyvi frá tí almenna at fara til fiskiskap, ein vinnuvegur, ið hevði verið einum og hvørjum frítt at reka í øldir. Tað hevði kanska verið skilabetri, um ein so djúptøk, men óivað neyðug, regulering av einari áður frælsari vinnu hevði havt greiðari lógarheimild, og at lógin hevði ásett greiðari reglur fyri reguleringini.
Longu í 1989 varð ásett í nýggjari kunngerð at ”Umsóknir um veiðuloyvi verða at senda til Føroya Landsstýri”, eftir øllum at døma eisini tey, ið høvdu fingið fiskiloyvi sendandi frá landsstýrinum fyri ”fylgjandi ár”. Tað sama endurtók seg við nýggjari kunngerð í 1993. Við hesum eru vit komin til núgaldandi lóg um vinnuligan fiskiskap, lóg nr. 28 frá 10. mars 1994. Meðan 1978-lógin var um fisk, eitur tað nú ”livandi tilfeingi”, ið tó ikki fevnir um hval, kóp, fugl og alifisk!
Í stuttum kann sigast, at lógin var mest at líkna við ein fløkjustamp tá hon kom, og hon er ikki vorðin minni fløkt av øllum teimum broytingum, ið hon hevur fingið hesi átjan árini, eini fjøruti tilsamans. Her skal ikki verða gjørd nøkur roynd at gjøgnumganga lógina, pláss er ikki til tess. Tó skulu verða nevnd nøkur dømi úr lógarviðmerkingunum, ið eru til skjals í Løgtingstíðindi fyri 1993 á síðu 385 og fram, so kann einhvør døma um, í hvønn mun hesar ætlanir eru roknar:
”Fyrsta kravið er, at ikki verður veitt meira enn stovnarnir tola á varandi, burðardyggum grundarlag. …”Tað hevur stóran týdning, at vinnan kennir treytir og karmar eitt rímiligt tíðarskeið framyvir. ..Skipanin skal vera greið og løtt og einføld at umsita. ..Tað hevur størsta týdning, at vinnan góðtekur skipanina og at skipanin stendur á tryggari lógargrund. …nevndin er á einum máli um at skjóta upp, at gjørd verður ein skipan við egnum handilskvotum, roknaðar út frá mest loyvdum veiðinøgdum (TAC) fyri stovnarnar, sum verða ásett fyri 5 ár í senn. ..Fyrimunurin við tílíkari skipan er, at vinnan yvir fleiri ár veit, hvussu nógv er til taks. Tað er tí avgerandi, at hildið verður fast um 5 ára mest loyvdu veiðina sjálvt um veiðilíkindini broytast. Ein stórur fyrimunur við hesi skipan er, at politisku myndugleikarnir fara frá smálutastýring og til at seta karmar. Innan fyri tann karm, sum lívfrøðiligu fortreytirnar seta, verður vinnan sjálv at finna fram til hvør samanseting av fiskiflotanum, ið roynist/hóskar best. …Skotið verður upp, at teir persónar og tey feløg, sum fáa kvoturættindi, varðveita hesi í 20 ár. Møguleiki er eftir umsókn at fáa longt rættindini út um tey 20 árini. Hugsanin er, at kvoturættindini ikki verða veitt sum ogn, men heldur sum ein tíðaravmarkað konssesión, sum kann takast aftur ella ganga út. Hinvegin er neyðugt at hava eina skipan, sum loyvir vinnuni at gera langtíðarætlanir, tí galda kvoturættindini í minsta lagi 20 ár.”
Kvotuskipanin vísti seg ikki at rigga serliga væl, og longu á vári 1996 vórðu grundleggjandi broytingar gjørdar í lógini, m.a. við fiskidøgum í staðin fyri kvotur. Talið av veiðiloyvum varð fryst fast til tað, sum tað var 1. januar 1995, og fiskidagarnir vóru í stóran mun umsetiligir. Meðan eingin tíðaravmarking sær út til at vera í 1996-lógini, varð tann broytingin gjørd í 1998, at fiskidagarnir vóru í gildi í 10 ár ”í senn”, og at teir kundu umsetast upp til 10 ár ”í senn”, ella við øðrum orðum ein ”rullandi skipan”.
Í 2007 sær út til at ”politiska skipanin” var komin á trota. Nú kom enn eitt uppskot til lógarbroyting, ið, sum endamál hevði ”at hava eina lóg, sum setir greiðar karmar um, hvussu høvuðsvinna og høvuðstilfeingi okkara verður skipað og umsitið”. Skotið verður upp og samtykt við 28 atkvøðum á tingi, at øll veiðiloyvi ganga út tann 1. januar 2018, men ”verða endurnýggjað, um loyvishavari framhaldandi lýkur treytirnar sambært lógini og í veiðiloyvi og fiskiloyvi”. Hesi endurnýggjaði loyvi hava gildi í 5 ár, men her stendur ikki ”í senn”. Í viðmerkingunum stendur kortini, at ”ætlanin er at endurnýggja loyvini 5. hvørt ár, um loyvishavarin framhaldandi lýkur treytirnar….”, so tað er heldur ógreitt, um hesi fimm ára loyvini eru rullandi ella ikki.
Væntandi var, at nú bar til at fáa í lag eina veruliga og grundleggjandi viðgerð av allari fiskivinnulóggávuni, men síðan 2007 er einki hent í so máta uttan at tíggju lógarbroytingar eru samtyktar síðan tá, og nú sær eftir almenna kjakinum at døma út til, at ósemjan um fiskivinnupolitikkin er størri enn nakratíð millum luttakararnar í ”politisku skipanini”.
Við makrelinum kom reiðilig gongd á nýhugsanina í fiskivinnupolitikkinum við ikki minni enn tveimum kunngerðum og einari nýggjari lóg innan fyri ein mánað. Tann 4. mai 2011 kom ein kunngerð um veiðu eftir makreli, ið ásetti býtið av teimum 150.000 tonsunum, ið vóru ásett sum kvota fyri árið, men tá er longu gjørd ”Langtíðarsemja frá 20. apríl 2011 millum Samgongu, Tjóðveldi og Framsókn” um hvussu føroyska kvotan skal nýtast. Í hesi semjuni (sum kortini ikki bleiv so langlívað), eru tvey heilt nýggj fyribrygdi, nevniliga avgjald (tilfeingisgjald?) og uppboðssøla, ið onga heimild høvdu í galdandi fiskivinnulóg. Hendan nýggja ”makrelsamgongan” bar skjótt at, og tann 8. juni 2011 kom nýggj ”lóg um serstakar treytir fyri makrelfiskiskapi í 2011”, har gjald varð álagt einum parti av vinnuni og ein partur av kvotuni skuldi seljast á uppboði, meðan aðrir einki skuldu lata fyri hesa fólksins ogn. Longu tveir dagar seinni nýggj kunngerð um tað sama. Av sonnum ikki drúgv tíð at fyrireika tvær so kollveltandi nýskipanir fyri høvuðsvinnuna.
Makrelsamgonguni var ikki lív lagað, og eftir valið fingu vit nýtt landsstýri við tí útkoyrda (ella-farna?) liberala fólkaflokkinum aftur at tí sosial-liberala sambandsflokkinum. Hetta sást eisini partvíst í samgonguskjalinum, har tað – umframt klassikaran um at ”fiskivinnulóggávan verður dagførd og gjørd einfaldari” - eru nøkur orð um tíðaravmarkaða/rullandi skipan sum skal gerast saman við fakfólki, og tilfeingis-/loyvisskatt, líkur tí, sum er galdandi fyri 2011 (t.v.s. 2,5 prosent eykaskatt av skattskyldugum vinningi í fiski- og alivinnuni omanfyri 1 mió kr, og sum varð mett at geva einar 25 mió. í eykaskatti). Tá avtornaði komu 7,8 mió. burturúr, hvørki meira ella minni.
Nýsetti landsstýrismaðurin í fiskivinnumálum bar skjótt at viðvíkjandi veiðiloyvunum, ja so skjótt, at tað kostaði honum sessin. Hann sendi eitt broytingauppskot av fiskivinnulógini til hoyringar ”uttanhýsis”, eftir øllum at døma uttan at løgmaður og landsstýrið vóru kunnað frammanundan. Hann skjeyt upp, at nú skuldu loyvini ikki falla burtur 1. januar 2018, men í staðin fyri vera galdandi ”12 ár í senn”. Hetta var kortini neyvan so ógvislig broyting í mun til ta hjá hansara sambandsundangongumanni, ið hevði sagt 5 ár (helst eisini ”í senn”), so helst hevur tað verið bráðræsnið, ið kostaði honum sessin.
Viðvikjandi skatting ella veiðigjøldum tykist higartil at hava verið verri at finna stevið. Sitandi landsstýrismaðurin í fiskivinnumálum sær út til at taka undir við ”rullingini”, men er avgjørt ímóti allari skatting. Tað sama tyktist løgmaður eisini at vera, ið hvussu er helt hann seg til samgonguskjalið, ið ikki er kollveltandi hvat skatti viðvíkir. Men hetta var áðrenn blokktúrin til Danmarkar. Síðan er hann vorðin meira skattahugaður, og sýnist at hava funnið út av, at tilfeingisskatturin skal geva júst tað, sum blokkurin ikki gav eyka.
Um rullandi loyvini hevur ein førandi sambandsministari sagt alment, at fólkafloksministarin má vera í ørviti, tekur hann undir við rullandi loyvum. Sami sambandsministari tykist ganga inn fyri tilfeingisskatti, ið skal geva hundraðtals milliónir. Løgmaður hevur alment rikið framundir, at vil fólkaflokkurin ikki tilfeingisskatt og heldur hann fast um rullandi loyvi, eru aðrir meirilutar í løgtinginum, hvør skal siga tað er ein úthurð á øllum ministaraskrivstovum. Nú eru allar hesar ósemjur kortini parkeraðar í einari heilt nýggjari makrelnevnd, sum eftir hvat júst frættist er komin til tað úrslit, at einar 120 mió. kr. skulu fáast inn í gjøldum (les skatti) frá allari fiski- og alivinnuni. Hetta talið minnir ikki sørt um tað, sum løgmaður undan valinum lovaði í eykablokki, ið sum kunnugt endaði við 8 milliónum. Tað er sostatt ikki talan um tað, sum vanliga verður skilt við tilfeingisgjald, ið vanliga verður definerað sum eitt gjald av tí seravkasti, ein tilfeingisvinna fær av ókeypis brúki av fólksins ogn. Men enn hevur ”politiska skipanin” ikki funnið út av, hvussu hesin eykaskattur skal álíknast, so her er helst okkurt at gleða seg til hjá vinnuni.
Av øðrum málum, ið hava verið nógv frammi seinastu tíðina er uppboðssøla og útlendsk luttøka í fiskivinnuni. Summir, kanska serliga fíggjarfrøðingar, hava skriv-að og talað vítt og breitt um allar milliardirnar, eigararnir (t.v.s. vit, Føroya fólk) verða snýttir fyri ár eftir ár, og at uppboðssøla av øllum rættindum er einasta loysnin at koma hesum til lívs. Lítið verður sagt um, hvussu tílík uppboðssøla skal skipast í praksis, t.d. um bert føroyingar skulu hava loyvi at bjóða, hvussu ofta skal bjóðast og fyri hvussu long tíðarskeið, skalt tú eiga skip undir føroyskum flaggi fyri at bjóða o.s.fr. Tey flestu minnast óivað tann lítla døllin, helst undir føroyskum flaggi, ið keypti stóran part av makrelinum í fjør, og neyvan mundi fiska tað stóra sjálvur.
Hugburðurin um útlendinga luttøku í fiskivinnuni plagar at skifta við fíggjarstøðuni. Eru ringar tíðir eru útlendingar vanliga ikki so illa sæddir, men í betri tíðum vilja vit hava alla kakuna sjálv. Í alivinnuni tykist tað ikki at vera nakar trupulleiki, at eitt felag, sum útlendingar eiga meirilutan í, hevur helmingin ella meira av øllum aliloyvum. Nú hevur ministarin boðað frá, at útlendingar skulu ikki sleppa at eiga eina krónu í føroyskum fiskiskipum. Útlendingar kunnu enn eiga øll virkini á landi, har vanliga meginparturin av vinninginum skuldi ligið, um rætt verður borið at. Og hvat um eitt føroyskt reiðarí onkuntíð skuldi komið í ta óhugsandi støðu at verið so væl fyri fíggjarliga, at tað slapp á børsin? Verður tað viðfarið við somu silkihandskum sum alifeløg, ið eru á børsinum?
Vit hava enn eitt skotbrá til 2018, væl at merkja um fiskivinnulógin ikki verður broytt á hesum øki, og skuldi tørvað longri tíð, hevði tað borið til at longt hesa freist. Eg hugsi at tey allarflestu kunnu semjast um, at tað ber bara ikki til, at tað einasta vit og vinnan vita við vissu er, at 1. januar 2018 eru øll rættindi fokin.
Mítt uppskot er, at løgtingið, t.v.s. bæði andstøða og samgonga, setur eina kommissión, sum skal vera breitt umboðað við fólki úr vinnuni, fiskifrøðingum, samfelagsáhugabólkum, fakfeløgum, peningastovnum o.ø. Politikarar skulu ikki hava nakran avgerandi lut í arbeiðinum, men heldur vera í onkrum slagi av fylgibólki, meðan sjálv kommissiónin skal arbeiða fakliga og sakliga; helst kundi arbeiðið skipað við einari minni arbeiðsnevnd, ið fyrireikar málini til kommissiónina at taka støðu til. Ein hóskandi arbeiðssetning hava vit longu høvuðsuppskriftina til í gr. 2 í fiskivinnulógini, har ásett er at ”Dentur verður lagdur á í umsitingini av hesi lóg, at varðveita tilfeingið og at troyta og gagnnýta hetta burðardygt á skilabesta hátt, lívfrøðiliga og búskaparliga, við virðing fyri sambandinum millum ymisku dýra- og plantustovnarnar í havinum og meingi teirra, til tess at tryggja besta samfelagsbúskaparliga íkastið frá fiskivinnuni, støðugar arbeiðs- og inntøkumøguleikar og møguleikar fyri vinnuligum virksemi um alt landið. Somuleiðis kundu viðmerkingarnar til 1994-lógina, ið eru nevndar frammanfyri, verið góður íblástur. Harumframt átti kommisiónin at viðgjørt spurningar sum avgjøld/tilfeingisgjøld, atgongd hjá nýggjum aktørum, útlendingaatgongd v.m., alt samalt trætumál, sum ”politiska skipanin” hevur havt so nógv ár um ikki at semjast um.
