Bjargaði Amerika og bøtti við lívinum

Tosa amerikanarar um stórar forsetar, nevna teir ofta George Washington, ið var fyrsti forsetin í USA, Franklin D. Roosevelt, sum stýrdi USA gjøgnum stóru búskaparkreppuna í 1930'unum, og so Abraham Lincoln, ið var forseti frá 1861 til 1865. Mong meta Lincoln sum tann mætasta forsetan av øllum, tí tann avbjóðing, hann hevði í síni for­seta­tíð, kundi ikki samanberast við avbjóð­ingarnar hjá nøkrum øðrum forseta. USA syndraðist í 1861 í tvey sam­veldisríkir, United States of America og Confederate States of America, og leingi var líkt til, at sundurbýtingin fór at ger­ast varandi.
Miðdepil í stríðnum millum norður og suður vóru mongu trælirnir í suður­statunum, ið upprunaliga vóru komnir úr Afrika. Suðurstatirnir hildu seg hava fullan rætt til at hava trælir, og reto­rikk­urin um teir var so rasistiskur, at í dag høvdu fólk gapað av undran um so niðrandi útsagnir. Sonevndir hug­sjónar­menn søgdu, at svørt fólk vóru undir­menn­iskju, og at hetta kundi ávísast lívfrøðiliga. Suðurstatsfólk ivaðust heldur ikki í, at trælirnir ætlaðu at gera upp­reistur, loypa á viðkvæmar hvítar kvinnur og taka breyðið úr munn­inum á hvíta fólkinum.
Í 1860 vóru fýra milliónir afro­ameri­kanarar í suðurstatunum, og 3,8 milliónir vóru trælir. Tey hvítu vóru átta milliónir í tali. Í norðurstatunum búðu 18 milliónir fólk, harav bara 250.000 vóru afro­amerikanarar. Spurn­ing­urin um trælahald hevði leingi verið eitt stríðsmál í landinum. George Washington hevði trælir sum so mong, men segði longu í 1770'unum, at træla­haldið skuldi verið avtikið. Hann segði hetta bara ikki so hart, tí hann vildi ikki syndra tjóðina, sum í 1776 hevði tikið loysing frá Onglandi. Í 1820'unum tók trælahaldið so rættiliga dik á seg. Afro­amerikanarar vórðu hildnir at vera sorg­leys børn, sum ikki kundu ráða sær sjálv­um, og tí dugdu teir ikki annað enn at vera trælir, hildu mong.
 
Loysa frá USA
Abraham Lincoln, ið varð føddur í eini træsmáttu í 1809 í Kentucky, var ímóti trælahaldi. Undir einum valdysti í 1858 høvdu suðurstatsfólk ført fram, at trælirnir í roynd og veru vildu vera trælir, so teir kundu hava arbeiði og fáa ein góðan aldurdóm hjá teimum hvítu. Lincoln svaraði tá turrisliga, at hann hevði ongantíð hoyrt um ein træl, ið var vorðin trælur av fríum vilja fyri at fáa fyri­munir av ófrælsi. Munur var á, hvussu trælirnir vórðu viðfarnir. Summ­ir vórðu viðfarnir sámiliga. Men nógvir vórðu pískaðir, búðu í vána­lig­um smáttum og fingu ringan mat og gjørdust tí ofta sjúkir.
Á sumri í 1860 útnevndu republikanararnir á floksfundi í Chicago Abraham Lincoln sum teirra for­seta­valevni. Hann varð valdur sum semju­loysn millum tveir aðrar. Í suður­statunum vistu fólk lítið og onki um sjálvlærda sakføraran úr Kentucky. Hetta gav mótstøðumonnum hansara høvi til at uppfinna alskyns ósannar ræðu­søgur um, hvat hann veruliga ætlaði, um hann gjørdist forseti. Lincoln fór at sleppa øllum trælum leys­­um í stundini, varð sagt. Hetta vildu suður­stat­ir­nir ikki, og tá Lincoln hevði vunn­ið forseta­valið, gjørdu fleiri statir har suð­uri ikki mætari enn at taka loys­ing frá USA.
Teir fyrstu statirnir, ið loystu, vóru South Carolina, Mississippi, Alabama, Georgia, Florida, Lousiana og Texas. Teir stovnaðu í februar 1861 samveldið Confederate States of America, CSA. Síðan komu eisini Arkansas, North Carolina, Tennessee og Virginia uppí. Nýggja samveldið fekk sær egnan forseta, Jefferson Davis, og fór eisini undir at skipa sær egnan her. Hvørki sunnan­fyri ella norðanfyri ímyndaði nakar sær kortini, at kríggj skuldi bresta á, og suðurstatirnir vóru full­vísir í, at norður­statirnir fyrsta dagin fóru at viður­kenna sjálvstøðuna hjá CSA.
Men teir fóru skeivir, og teir undir­mettu fullkomiliga viljastyrkina hjá Abraham Lincoln, ið var vanur at stríð­ast hart fyri síni søk. Norðurstatirnir hildu í fyrstani, at suðurstatirnir bara lótu sum um, at teir loystu, so teir kundu sleppa at hava sínar trælir í friði. Teir høvdu fyrr hótt við at fara úr USA. Men ein mánað eftir, at Lincoln hevði tikið við for­setasessinum, í apríl 1861, fóru suðurstatsmenn at skjóta eftir Fort Sumter hjá samveldisherinum, og Lincoln kunngjørdi, at uppreistur var í land­inum. Hann sendi boð eftir 75.000 monn­um at basa ófriðinum, og fleiri bar­dagar brustu á.
 
Røðan í Gettysburg
Erling Bjøl skrivar í bókini »USA's historie,« at tað var lagnunnar spei­semi, at teir bestu herovastirnir í kríg­num bardust við suðurstatunum fyri eini skitnari sak, meðan Abraham Lincoln, ið vildi avtaka trælahaldið og savna USA, mátti finna seg í, at flestu her­ovastarnir hjá norðurstatunum vóru full­komiliga ódugnaligir. Hvørja ferð teir ikki loystu sína uppgávu á nøkt­andi hátt, sendi Lincoln teir til hús, og ikki fyrr enn hann gav Ulysses S. Grant ábyrgdina av herinum hjá norður­stat­unum í 1864, kom skil í. Í fleiri bar­døgum stríddist hann við besta her­ov­astan hjá suðurstatunum, Robert E. Lee, sum hann at enda vann á.
Ein tann kendasti bardagin í ameri­kanska borgarakrígnum var bardagin við Gettysburg á sumri í 1863, har norður­statirnir vunnu. Hesin bardagin verður ofta mettur at vera bardagin, ið vendi krígnum til fyrimunar fyri norður­stat­irnar. Tilsamans 46.000 mans fullu í bar­daganum. Líkini í bláum og gráum uni­formum flutu um allar geilar. Fýra mánaðir seinni varð kirkjugarður vígdur í Gettysburg, har Abraham Lincoln helt røðu. Í røðuni setti hann orð á, hvat USA var, og hvat borgarakríggið snúði seg um. Hann nevndi millum annað teir, sum grund­løgdu USA, og hvør ætlan teirra hevði verið:
»Á hesum meginlandinum skaptu okkara forfedrar eina nýggja tjóð, fødd í frælsi og bygd á ta sannføring, at øll fólk eru fødd eins. Nú eru vit drigin inn í eitt borgarakríggj, sum er royndin, ið skal vísa, um hendan tjóðin og um nøkur tjóð bygd á hesa sannføring kann yvirliva leingi. Latið okkum frá teimum falnu fáa ein styrktan vilja, so vit hátíðarliga gera av, at teir skulu ikki vera falnir til fánýtis, men at hendan tjóð við Guðs vilja skal endurføðast, og at ein stjórn av fólkinum, við fólkinum og fyri fólkið skal ikki hvørva av hesi fold,« segði Lincoln í røðuni, sum bara var 272 orð til longdar og vardi í tveir minuttir.
Við hesum fáu, men væl valdu orð­um var hann farin í søguna sum ein tjóðarinnar faðir, kanska ikki størri enn George Washington, Thomas Jefferson og Benjamin Franklin, men heldur ikki minni, og tann 4. mars í 1865 varð hann svorin í eið sum forseti á øðrum sinni. Veturin 1864 og 1865 var herurin hjá CSA mestsum í upploysn, og tann 9. apríl í 1865 gav Robert E. Lee seg yvir, tá hann og Ulysses S. Grant hittust í rættar­bygninginum í Appomatox. Bara 8.000 mans hevði Lee eftir tá. Grant var stórsinnaður og tók ikki so frægt sum vápn­ini frá yvirmonnunum hjá Lee, og menn hansara fingu hestarnar við sær.
 
Brádliga skotin
Abraham Lincoln hevði við hesum vunn­ið tann fullkomna sigurin, men lagnan var hørð við hann, tí bara fimm dagar eftir, at suðurstatirnir høvdu givið seg yvir, mátti hann bøta við lívinum fyri sigurin. Í Ford sjón­leikara­húsinum í Washington 14. apríl var lívverji hansara óansin og ikki staddur við forsetans lið, tá ein av sjón­leik­arunum, John Wilkes Booth, trein inn á balkongina, har Lincoln og kona hansara sótu. Booth peiggjaði við skot­vápn­inum eftir nakkanum á Lincoln og skeyt. Forsetin sakk saman. Síðan leyp Booth av balkongini niður á pallin og segði: »Soleiðis gongst tyrannum!« So hvarv hann.
John Wilkes Booth og tveir aðrir, sum hann hevði fyrireikað drápið saman við, vórðu seinni funnir. Booth varð skotin, og hinir báðir vórðu hongdir. Ætlan teirra hevði verið at myrða bæði forsetan, uttanríkisráðharran og vara­forsetan, so landið skuldi enda í eini stjórnarkreppu, tí grundlógin tók ikki hædd fyri, at øll tann ovasta leiðslan gjørdist óvirkin í senn. Tann ætlanin mis­eydnaðist. Uttanríkisráðharrin varð stungin við knívi, men yvirlivdi, og vara­forsetin, Andrew Johnson, varð ongan­tíð álopin, tí hann, ið skuldi loypa á, drakk seg fullan. Andrew Johnson tók við forsetaembætinum 15. apríl í 1865, tá Lincoln doyði av sínum løstum.
Amerikanarar vóru fullkomiliga skelk­aðir av morðinum, tí ongantíð áður var eitt politiskt morð framt í USA. Uttan­ríkisráðharrin í stjórnini hjá Lincoln hevði stutt frammanundan sagt á stjórnar­fundi, at morð var ikki partur av politisku siðvenjuni í USA, og nakað sovorðið mátti heldur ongantíð gerast vanligt í politiska lívinum. Nú sóu fleiri hundraðtúsund amerikanarar kistuna við for­setanum verða koyrda eftir Pennsylvania Avenue í Washington við svørt­um hermonnum fremst í fylginum og haðani við sertoki gjøgnum fleiri stat­ir og býir til Illinois. Kríggið var vunn­ið, men forsetin var fallin.
 
Kanska tann størsti
Á ongan hátt stóð skrivað í sól og mána, at drongurin, sum varð føddur í træ­smáttuni í Kentucky í 1809, skuldi ger­ast forseti. Foreldrini vóru fátøk, og Lincoln hevði stríðst og strevast fyri at gerast sakførari. Hann royndi seg eis­ini sum handilsmann, men við lítlari eydnu. Persónligu eginleikarnar hevði hann tó góðar og mangar. Hann var vilja­sterkur og úthaldin, sjálvt í ring­asta mótburði. Heiðurligur var hann sum fáur. Meðan onnur flýddu und­an skuld, arbeiddi hann fyri at rinda sína aftur. Hann bar ikki agg, hevði bein­raknan humor og dugdi at røða sum fáur. Haraftrat las hann nógv, m.a. Shake­speare, og fekk á tann hátt gott tamar­hald á enska málinum.
Spurnartekn er ongantíð í 150 ár sett við týdningin, Abraham Lincoln hevði fyri USA. Beinanvegin eftir morð­ið gjørdist hann eitt stórmenni í ameri­kansk­ari støðu. Hann fekk æruna av at hava savnað USA og loyst milliónir av kúg­aðum menniskjum úr leinkjum. Søgu­frøðingar og stjórnmálafrøðingar útnevndu hann í 2004 at vera besta forsetan av øllum í USA, meðan løg­frøð­ingar góvu honum annað plássið eftir George Washington. Hann hevur heiðurs­pláss á óteljandi støðum, m.a. í Lincoln Memorial í Washington. Føðingar­dagur hansara, 12. februar, er eisini frídagur í 10 amerikonskum statum.